Warunki działalności artystycznej plastyków w getcie łódzkim 1940–1944 w świetle źródeł: dokumentacji administracyjnej, wspomnień i relacji świadków
Zagłada Żydów. Studia i Materiały, Nr 16 (2020), Strony: 83-117
Data zgłoszenia: 2020-11-07Data publikacji: 2020-12-15
    https://doi.org/10.32927/ZZSiM.678
                                
                                Abstrakt
W latach 1940–1944 na terenie getta łódzkiego działało kilkadziesiąt osób zajmujących się działalnością plastyczną. Byli to uznani twórcy – absolwenci szkół i akademii oraz obdarzeni talentem uzdolnieni amatorzy, którzy przed 1939 r., nie zdołali zaistnieć jako artyści. Część z nich pochodziła z Łodzi i okolic, pozostali przybyli do miasta z zagranicy – w transportach z Pragi, Berlina, Hamburga, Kolonii czy Wiednia. W warunkach „dzielnicy zamkniętej” twórczość poddana nadzorowi administracyjnemu została wprzęgnięta w machinę propagandową. W urzędach, instytucjach, wydziałach i warsztatach powstawały plakaty, albumy pamiątkowe, znaczki, odznaki, emblematy. Na specjalne zamówienie malowano wizerunki przedstawicieli żydowskich władz i niemieckiego zarządu getta. Chociaż dostęp do narzędzi i materiałów: farb, kartonów, metalu, tuszu był reglamentowany, ściśle powiązany z zamówieniami, artyści starali się poza oficjalnym obiegiem i bez cenzury tworzyć prace dokumentujące otaczającą ich rzeczywistość. Problem aktywności plastyków w getcie łódzkim został omówiony na przykładach funkcjonowania wybranych wydziałów i wojennych biografii najbardziej znanych twórców. W analizie wykorzystano zróżnicowane źródła, od zachowanej w archiwach dokumentacji administracyjnej, po osobiste wspomnienia, listy, relacje i ocalałe prace. Wyniki badań uwzględniające z jednej strony urzędowe dane, z drugiej – indywidualne odczucia ofiar i świadków, stanowią punkt wyjścia do dalszej rekonstrukcji obrazu sztuki w getcie łódzkim
Słowa kluczowe
sztuka w getcie , getto w Łodzi , Holokaust , Brauner , Lejzerowicz , Kowner , artyści żydowscy , sztuka żydowska
Bibliografia
Źródła archiwalne / Archival sources
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Archiwum Państwowe w Łodzi (AP Łódź)
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Akta miasta Łodzi (AmŁ)
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
sygn. 31254
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Archiwum Chwalisława Zielińskiego
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
sygn. 77
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Przełożony Starszeństwa Żydów (PSŻ)
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
sygn. 10; 202; 211; 222; 282; 734; 826; 869; 871; 996; 997; 1019; 1023; 1033; 1038; 1046; 1048; 1049; 1094; 1111; 1176; 1296; 1680; 1682
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego (AŻIH)
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Zbiór materiałów do dziejów ludności żydowskiej w Łodzi 1939–1944, sygn. 205/333
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Archiwum Yad Vashem (AYV)
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
RG O6/105; O3/1315; O75/2968; O6/3889
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
National Archives Prague
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Police Directorate Prague 1941–1950, sygn. P1792/3; K3862/3
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Muzeum Żydowskiego Instytutu Historycznego (MŻIH)
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
A-1123
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
A-888
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
B-166
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
B-419
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Źródła niepublikowane / Unpublished sources
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Leo Baeck Institute, New York, David Friedmann, „Tagebuch”.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Źródła publikowane / Published sources
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Encyklopedia getta. Niedokończony projekt archiwistów z getta łódzkiego, red. Krystyna Radziszewska i in., Łódź: Wydawnictwo UŁ, 2014.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Grossman Mendel, With a Camera in the Ghetto, New York: Shocken Books, 1977.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Hauser Irene, Dziennik z getta łódzkiego / Das Tagebuch aus dem Lodzer Getto, red. Ewa Wiatr, Krystyna Radziszewska, Łódź: Wydawnictwo UŁ, 2019.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Kronika getta łódzkiego / Litzmannstadt Getto 1940–1944, t. 1–5, red. Julian Baranowski i in., Łódź: Wydawnictwo UŁ, 2009.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Oblicza getta. Antologia tekstów z getta łódzkiego, red. Krystyna Radziszewska, Ewa Wiatr, Łódź: Wydawnictwo UŁ, 2017.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Radziszewska Krystyna, Flaschenpost aus der Hölle. Texte aus dem Lodzer Getto, Bern: Peter Lang, 2011.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Rosenfeld Oskar, Wozu noch Welt, Aufzeichnungen aus Getto Lodz, Frankfurt: Neue Kritik, 1994.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Ross Henryk, Lodz Ghetto Album, London: Chris Boot, 2004.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Salon Plastyków Związku Zawodowych Polskich Artystów Plastyków, Kraków–Lwów–Łódź–Poznań–Warszawa: 1936.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Stern-Cohen Hilda, Genagelt ist meine Zunge. Lyrik und Prosa einer Holocaust-Uberlebenden Memento, Frankfurt am Main: Bergauf Verlag, 2003.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Prasa / Press
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Frenklowa Gizela, Projektowana Wystawa w Getcie Łódzkim w 1942 r., „Nasze Słowo”, 31 I 1948, nr 1.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
G. [Stanisław Gelski], Pierwsza wystawa zrzeszenia artystów-plastyków w Łodzi, „Ilustrowana Republika”, 10 I 1932, nr 10.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Kwiatkowska Rywa, Czym było w rzeczywistości „Wissenschaftliche Abteilung”. Jeszcze o projektowanej wystawie w getcie łódzkim w r. 1942, „Nasze Słowo”, 18 II 1948, nr 2.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
S.T. [Stanisław Gelski], X Salon w I.P.S.ie, „ Głos Poranny”, 1 I 1939, nr 1.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
S., Wystawa prac Wincentego Braunera, „Ilustrowana Republika”, 24 IV 1937, nr 112.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Sekwestrator w pracowni artysty-malarza, „Ilustrowana Republika”, 9 III 1939, nr 68.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Szpigel Jeszaje, Di wos zajnen niszt curikgekumen: weg do szrajber, kinstler un kulturtuer fun lożer getto, „Dos Naje Lebn”, 31 VIII 1945, nr 15.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Szpigel Jeszaje, Jidisze szrajber un kinstler in lodżer getto, „Dos Naje Lebn”, 6 IX 1946, nr 31.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
W., Institut für Judenforschung in Litzmannstadt. Eine Nebenstelle des Frankfurter Instituts / Einsendung von Material sehr erwünscht, „Litzmannstädter Zeitung”, 29 VII 1942, nr 209.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Wystawa obrazów i metaloplastyki, „Ilustrowana Republika”, 4 III 1939, nr 63.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Wystawa Startu, „Głos Polski”, 28 XII 1926, nr 355.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Literatura przedmiotu / Content related Literature
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Budziarek Marek, Precjoza z getta łódzkiego [w:] Biżuteria w Polsce, red. Katarzyna Kluczwajd, Toruń: Toruńska Oficyna Wydawnicza, 2003.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Constanza Mary S., The Living Witness. Art in the Concentration Camps and Ghettos, New York–London: Free Press, 1982.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Gadowska Irmina, Żydowscy malarze w Łodzi w latach 1880–1919, Warszawa: Neriton, 2010.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Kozieł Małgorzata, Środowisko literackie w getcie łódzkim [w:] Pamięć Shoah. Kulturowe reprezentacje i praktyki upamiętnienia, red. Tomasz Majewski, Anna Zejdler-Janiszewska, Łódź: Wydawnictwo Oficyna, 2009.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Kuligowska-Korzeniewska Anna, „Ratowało 10 mnie malarstwo”. Rozmowa z Pinkusem Szwarcem [w:] Łódzkie sceny żydowskie. Studia i materiały, oprac. Małgorzata Leyko, Łódź: Wydawnictwo UŁ, 2000.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Loose Ingo, Twarz getta. Fotografie i fotografowie w Getcie Litzmannstadt 1940–1944 [w:] Twarz getta. Zdjęcia żydowskich fotografów z Getta Litzmannstadt, oprac. Ingo Loose, Łódź–Berlin: Archiwum Państwowe w Łodzi, 2014.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Ładnowska Janina, Plastyka łódzka w latach 1918–1928 [w:] Sztuka łódzka. Materiały sesji naukowej Oddziału Łódzkiego Stowarzyszenia Historyków Sztuki [w 1973], red. Jacek Ojrzyński, Warszawa–Łódź: PWN, 1977.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Majewski Tomasz, Litzmannstadt Getto – pamięć afektywna, fotografia i muzyka [w:] Czas Litzmannstadt Getto. Obrazy filmowe, red. Tomasz Majewski, Łódź: Centrum Dialogu im. Marka Edelmana, 2019.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Malinowski Jerzy, Grupa Jung Idysz i żydowskie środowisko „nowej sztuki” w Polsce 1918–1923, Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 1987.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Malinowski Jerzy, Malarstwo i rzeźba Żydów polskich w XIX i XX wieku (do 1939 roku), Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2000.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Nader Luiza, Afekt Strzemińskiego „Teoria widzenia”, rysunki wojenne, Pamięci przyjaciół-Żydów, Warszawa: IBL PAN, 2019.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Radziszewska Krystyna, Środowisko literackie łódzkich Żydów 1918–1950 [w:] Kultura jako czynnik rozwoju miasta na przykładzie Łodzi, red. Violetta Krawczyk-Wasilewska, Monika Kucner, Emilia Zimnica-Kuzioła, Łódź: Wydawnictwo UŁ, 2012.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Sitarek Adam, „Otoczone drutem państwo”. Struktura i funkcjonowanie administracji żydowskiej getta łódzkiego, Łódź: IPN, 2015.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Sitarek Adam, „Jachsenci”, „szyszki”, „Jockey Club” – elity getta łódzkiego [w:] Elity i przedstawiciele społeczności żydowskiej podczas II wojny światowej, red. Martyna Grądzka-Rejak, Aleksandra Namysło, Kraków: IPN, 2018.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Sitarek Adam, Żydzi wiedeńscy w getcie łódzkim [w:] Irene Hauser, Dziennik z getta łódzkiego / Das Tagebuch aus dem Lodzer Getto, red. Ewa Wiatr, Krystyna Radziszewska, Łódź: Wydawnictwo UŁ, 2019.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Spodenkiewicz Paweł, Zaginiona dzielnica, Łódź: Łódzka Księgarnia Niezależna, 1998.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Struk Janina, Holokaust w fotografiach. Interpretacja dowodów, tłum. Maciej Antosiewicz, Warszawa: Prószyński i S-ka, 2007.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Trunk Isaiah, Łódź Ghetto. A History, tłum. Robert Moses Shapiro, Bloomongton: Indiana University Press, 2006.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Wiatr Ewa, Autorka i jej tekst [w:] Irene Hauser, Dziennik z getta łódzkiego / Das Tagebuch aus dem Lodzer Getto, red. Ewa Wiatr, Krystyna Radziszewska, Łódź: Wydawnictwo UŁ, 2019.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Zagrodzki Janusz, Artyści niepokorni. Sztuka XX wieku w przemysłowej Łodzi, cz. 1, Łódź: Wydawnictwo Szkoły Filmowej, 2017.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Netografia / Internet
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
https://www.holocaust.cz/en/database-of-victims/victim/145166-marta-fischerova/
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Licencja
Prawa autorskie (c) 2020 Autor&"Zagłada Żydów. Studia i Materiały"

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0
Czasopismo publikowane jest w standardzie Diamond Open Access na licencji CC-BY-4.0 Deed - Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowa - Creative Commons
Podobne artykuły
- Barbara Engelking, „Niemcy zabili nam Żydów, więc wyrzucamy”. Sprawa Edwarda Toniakiewicza , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 10 (2014)
 - Bartłomiej Grzanka, Protokoły wizji lokalnej na terenach poobozowych w Chełmnie i lesie rzuchowskim przeprowadzonej 1 kwietnia 1945 r. przez przedstawicieli władz powiatu tureckiego , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 19 (2023)
 - Adam Puławski, Jacek Andrzej Młynarczyk, W cieniu Zagłady. Losy kieleckich Żydów w czasie drugiej wojny światowej [Adam Puławski] , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 17 (2021)
 - Bożena Szaynok, Sine ira et studio... Wspomnienie o Krystynie Kersten , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 4 (2008)
 - Katarzyna Person, Hersz Wasser. Sekretarz Archiwum , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 10 (2014)
 - Karolina Panz, Zagłada sztetl Grice , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 3 (2007)
 - Monika Polit, Pomiędzy propaganda a kolaboracją: casus Getto Cajtung , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 2 (2006)
 - Alina Skibinska, „Przygody niebezpieczne i męczarnie”. Relacje dwóch kobiet o tym, jak przeżyły Zagładę na terenie powiatu biłgorajskiego w dystrykcie lubelskim , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 20 (2024)
 - Klara Naszkowska, Judith S. Kestenberg i ucieczka w (nie)pamięć o Zagładzie , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 18 (2022)
 - Kamil Kijek, Czy stosunki polsko-żydowskie są historią Żydów w Polsce? Recenzja: Audrey Kichelewski, Ocalali. Żydzi polscy po Zagładzie, tłum. Natalia Krasicka, Katarzyna Marczewska, Warszawa: Żydowski Instytut Historyczny, 2021, 396 s. , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 18 (2022)
 
<< < 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 > >>
Możesz również Rozpocznij zaawansowane wyszukiwanie podobieństw dla tego artykułu.
 
                        English
                    
 
                        Język Polski
                    
                        
            
                                        
                    
        https://orcid.org/0000-0001-8378-942X 
    