Źródła archiwalne / Archival sources

Archiwum Beit Lochamej ha-Getaot (Archiwum Muzeum Bojowników Gett)

kolekcja Zbiory:

, Michtaw szel Mordechaj Anielewicz el Waad ha-teum ha-jehudi be-cad ha-ari szel Warsza [List Mordechaja Anielewicza do Żydowskiej Komisji Koordynacyjnej po stronie aryjskiej w Warszawie]

, Tuwia Borzykowski, „Joman al mered geto Warsza”, 1944 [Dziennik po wstania w getcie warszawskim 1944]

, Duchot we-hodaot mi-taam moecet Żegota al macaw ha-jehudim be-ge to Warsza u-we-arej ha-sade be-Polin ha-kwusza bi-zman ha-mered u-le-acha raw [Meldunki i obwieszczenia Żegoty o sytuacji Żydów w getcie warszawskim i wsiach w okupowanej Polsce w czasie powstania i po jego zakończeniu]

, „Le-toldot mered getto Warsza: raw siach” [Dzieje powstania w getcie war szawskim: debata], 1951 r.

, Sprawozdanie Żydowskiego Komitetu Narodowego nr 4, 21 IV 1943 r. 9523, Michtawim szel Anielewicz [Listy Anielewicza], List Mordechaja Anielewi cza do Icchaka Cukiermana z 23 kwietnia 1943 r.

Archiwum Yad Vashem / Archive

O.3/395, Gusta Wilner, „Zichronot me-ha-geto u-me-ha-cad ha-ari szel Warsza – mukdasz le-zichro szel achi, ha-lochem Arie Wilner” [Wspomnienia z getta i ze strony aryjskiej w Warszawie – pamięci mojego brata, bojownika Arie Wilnera] O.33/1521, Jomana szel Leokadia Schmidt [Dziennik Leokadii Schmidt]

Źródła publikowane, wspomnienia / Published sources, memoirs

Ainsztein Reuben, The Warsaw Ghetto Revolt, New York: Holocaust Library, 1979. Alterman Natan, Al sztej drachim – dapim min ha-pinkas [Na dwa sposoby – strony z reje-

stru], Tel Awiw: Ha-Kibuc ha-Meuchad, 1989.

Berlinski Hersz, Zichronot [Wspomnienia] [w:] Ha-meri we-ha-mered be-geto Warsza: sefer mismachim [Bunt i powstanie w getcie warszawskim: zbiór dokumentów], red. Nachman Blumental, Josef Kermisz, Jeruszalaim: Jad wa-Szem, 1965; wyd. polskie: Adam Kopciowski, Dariusz Libionka, Zapiski członka Komendy Żydowskiej Organizacji Bojowej Hersza Berlińskiego, w tym tomie.

Berman Adolf Abraham, Be-makom aszer jaad li ha-goral: am jehudej Warsza, 1939–1942 [W miejscu, do którego przeznaczył mnie los: Żydzi Warszawy 1939–1942], Tel Awiw 1978.

Berman Adolf Abraham, Ha-jehudim be-cad ha-ari [Żydzi po aryjskiej stronie] [w:] En ciklopedia szel glujot: Warsza [Encyklopedia pocztówek: Warszawa], t. 1, red. Ic chak Greenboim, Tel Awiw 1953.

Berman Adolf Abraham, Mi-jemej ha-machteret [Z czasów podziemia], Tel Awiw: Ha-Me nora, 2017.

Borzykowski Tuwia, Bej kirot noflim [Między walącymi się ścianami], Beit Lochamej ha-Getaot: Ha-Kibuc ha-Meuchad, 1970.

Churban u-mered szel jehudej Warsza: sefer edujot we-azkarot [Zagłada i bunt Żydów war szawskich: księga świadectw i wspomnień], red. Melech Neustadt, Tel Awiw 1947. Cukierman Icchak „Antek”, Szewa ha-szanim ha-hen (Beit Lochamej ha-Getaot: Ha-Kibuc ha-Meuchad, 1990; wyd. polskie: Nadmiar pamięci. Siedem owych lat. Wspomnie-

nia 1939–1946, tłum. Zoja Perelmuter, wyd. 2 zm., Warszawa: Wydawnictwo Na ukowe PWN, 2020.

Cukierman Icchak, Mered ha-jehudim: dwarim be-moacat ha-kibuc Naan, 9–10 be-mai 1947 [Żydowskie powstanie: przemówienia w Radzie Kibucu Naan 9–10 maja 1947], „Mi-ba-fnim” 1947, t. 12.

Dmut szel lochem: Arie Wilner – Jurek [Postać bojownika: Arie Wilner – Jurek], „Jalkut Moreszet” 1986, nr 8.

Edelman Marek, Getto walczy (Udział Bundu w obronie getta warszawskiego), Warszawa 1945.

Edelman Marek, I była miłość w getcie, spisała Paula Sawicka, Warszawa: Świat Książki, 2009.

Ek [Eck] Natan, Ha-toim be-darkej ha-mawet: hawej we-hagut bi-mej ha-kilajon [Błądzący po drogach śmierci: egzystencja i myśl w dniach Zagłady], Jeruszalaim 1960.

Gomułka Władysław, Im teudat zihuj mezujefet – zuchronot [Z fałszywym dowodem oso bistym – wspomnienia], „Jalkut Moreszet” 1992, nr 52

Grossman Chajka, Anszej machteret [Ludzie podziemia], Merchawia 1965.

Grupińska Anka, Ciągle po kole. Rozmowy z żołnierzami getta warszawskiego, Warszawa: Twój Styl, 2000.

Ha-Szoa be-teud: miwchar teudot al churban jehudej Germania We-Ostria, Polin u-Writ Ha-Moacot [Holokaust w dokumentach: wybór dokumentów dotyczących zagła dy Żydów w Niemczech i Austrii, Polsce i Związku Radzieckim] red. Icchak Arad, Israel Gutman, Abraham Margaliot, Jeruszalaim: Jad wa-Szem, 1978; wyd. anglo języczne: Documents on the Holocaust: Selected Sources on the Destruction of the Jews of Germany and Austria, Poland, and the Soviet Union [kilka wydań].

Itonut ha-machteret ha-jehudit be-Warsza [Żydowska prasa podziemna w Warszawie],

t. 5, red. Josef Kermisz, Jeruszalaim: Jad wa-Szem, 1993. Kann Maria, Na oczach świata, Zamość 1932 [Warszawa 1943].

Karmi Aharon, Frymer Chaim, Min ha-dlika ha-chi [Z tamtego ognia], Lochamej ha-Getaot: Ha-Kibuc ha-Meuchad, 1961.

Krall Hanna, Zdążyć przed Panem Bogiem, Poznań: a5, 1997.

[Kukelka] Renia, Bi-nedudim u-wmachteret (1939–1943 be-Polin) [W tułaczce i w podzie miu: 1939–1943 w Polsce], Jeruszalaim: Jad wa-Szem, 1975.

Kukelka Renia, Hancia we-Frumka: bnot He-Chaluc be-Polin sze-naflu be-milchemet ha-ge taot [Hancia i Frumka: pionierki ruchu chalucowego w Polsce, które padły ofiarą wojny w getcie], Tel Awiw 1945.

Lubetkin Cywia, Achronim al ha-choma [Ostatni na murze], Ein Harod 1947.

Lubetkin Cywia, Bi-jamej kilajon u-mered [W czasach zagłady i buntu], Beit Lochamej ha-Getaot – Tel Awiw: Ha-Kibuc ha-Meuchad, 1979; wyd. polskie: Zagłada i powsta nie, tłum. Maria Krych, Warszawa: Książka i Wiedza, 1999.

Mark Ber, Cum centen jortag fun ojfsztand in Warszewer geto: dokumenten un materlianen [Dziesiąta rocznica wybuchu powstania w getcie warszawskim], Warsze: Idisz Buch 1953.

Maryla, Teur szel ed reija be-dawar haszmadat bogdim u-feilut Ha-Igud ha-Cwai ha-Jehudi [Opis naocznego świadka dotyczącego likwidacji zdrajców i działalności Żydow skiego Związku Wojskowego] [w:] Ha-meri we-ha-mered be-geto Warsza: sefer mismachim [Ruch oporu i powstanie w getcie warszawskim], red. Nachman Blu mental, Josef Kermisz, Jeruszalaim: Jad wa-Szem, 1965; zob. też Dziennik Maryli. Życie i śmierć w warszawskim getcie, red. Dariusz Libionka, Warszawa: Prószyński i S-ka i Państwowe Muzeum na Majdanku, 2023.

Meed Władka, Mi-sznej ewrej ha-choma , Tel Awiw 1968; wyd. polskie: Po obu stronach muru. Wspomnienia z warszawskiego getta, Warszawa: Wydawnictwo Jaworski, 2003.

Mi toch jomano szel Szmuel Winter [Z pamiętnika Szmuela Wintera] [w:] Ha-meri we-ha-

-mered be-geto Warsza: sefer mismachim, red. Nachman Blumental, Josef Kermisz, Jeruszalaim: Jad wa-Szem, 1965.

Perlis Riwka, Tnuot ha-noar he-chalucijot be-Polin ha-kwusza [Pionierskie ruchy mło dzieżowe w okupowanej Polsce], Tel Awiw 1977.

Putermilch Jaakow, Ba-esz u-wa-szeleg: zichronot szel lochem [W ogniu i śniegu: wspo mnienia bojownika], Kibuc Lochamej ha-Getaot: Ha-Kibuc ha-Meuchad, 1981.

Ringelblum Emanuel, Joman we-reszimot mi-tkufat ha-milchama Dziennik i notatki z okresu wojny], Jeruszalaim: Jad wa-Szem, 1993; wyd. polskie: Archiwum Ringel bluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 29: Pisma Emanuela Ringelblu ma z getta, oprac. Joanna Nalewajko-Kulikov, Warszawa: ŻIH, 2018.

Ringelblum Emanuel, Ktawim acharonim: jahasej polanim-jehudim [Pisma ostatnie: sto sunki polsko-żydowskie], Jeruszalaim: Jad wa-Szem, 1994; wyd. polskie: Stosunki polsko-żydowskie w czasie drugiej wojny światowej [w:] Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 29a: Pisma Emanuela Ringelbluma z bunkra, oprac. Eleonora Bergman, Tadeusz Epsztein, Magdalena Siek, Warsza wa: ŻIH, 2018.

Ringelblum Emanuel, Życiorysy [w:] Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 29a: Pisma Emanuela Ringelbluma z bunkra, oprac. Eleonora Bergman, Tadeusz Epsztein, Magdalena Siek, Warszawa: ŻIH, 2018.

Rotem Simcha (Kazik Ratajzer), U-we-tochej he-awar… Ba-Irgun Ha-Jehudi Ha-Lochem [A w przeszłości... w Żydowskiej Organizacji Bojowej], Lochamej ha-Getaot – Tel Awiw: Ha-Kibuc ha-Meuchad, 1984; zob. też Simcha Rotem „Kazik”, Wspomnienia bojowca ŻOB, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1993.

Rufeisen-Schüpper Hela, Preda mi-Mila 18: sipura szel kaszarit, Tel Awiw 1990; wyd. pol skie: Pożegnanie Miłej 18. Wspomnienia łączniczki Żydowskiej Organizacji Bojowej, Kraków: Beseder, 1996.

Tenenbaum-Tamaroff Mordechaj, Dapim min ha-dlika: pirkej joman, michtawim, maama rim [Strony z pożogi: fragmenty dziennika, listy, artykuły], Jeruszalaim: Jad wa-Szem, 1984.

Wilner Arie, Arbaa michtawim [Cztery listy], „Jalkut Moreszet” 1991, nr 50.

Wilner Arie, Be-szuwi mi-Brit ha-Moacot [Mój powrót ze Związku Radzieckiego], „Jalkut Moreszet” 2003, nr 8.

Woliński Henryk, Przegląd działalności referatu spraw żydowskich [przy Komendzie Głównej AK] [w:] Polacy i Żydzi pod okupacją niemiecką 1939–1945. Studia i mate riały, red. Andrzej Żbikowski, Warszawa: IPN, 2006.

Wybór źródeł do nauczania o zagładzie Żydów na okupowanych ziemiach polskich, wybór i oprac. Alina Skibińska, Robert Szuchta i in., Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2010.

Literatura przedmiotu / Content related literature

Blatman Daniel, Lemaan cherutenu u-cherutchem: Ha-Bund be-Polin 1939–1949 [Za wol ność naszą i waszą. Bund w Polsce 1939–1949], Jeruszalaim: Jad wa-Szem, 1996. Drejfus Hawi [Dreifuss Havi], Geto Warsza – ha-sof [Getto warszawskie – koniec], Jeruszalaim: Jad wa-Szem, 2018.

Drejfus Hawi [Dreifuss Havi], Ktawaw szel Antek Cukierman [Pisma Antka Cukiermana],

„Jalkut Moreszet”, kwiecień 2013, nr 9/10 (92/93).

Drejfus Hawi (Ben-Sason) [Dreifuss Havi], „Sfina le-lo hege ha-mafliga likrat ha-bilti noda”. Geto Warsza: 22 be-september 1942 – 17 be-januar 1943 [„Okręt bez steru płynący w nieznane”. Getto warszawskie 22 września 1942 – 17 stycznia 1943],

„Ijunim bi-tkumat Israel” 2008, t. 18.

Engelking Barbara, Leociak Jacek, Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mie ście, wyd. 1, Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN, 2001; wyd. 2 popr. i uzup., War szawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2013.

Gontarczyk Piotr, Polska Partia Robotnicza. Droga do władzy 1941–1944, Warszawa: Fronda, 2003.

Grabitz Helge, Scheffler Wolfgang, Letzte Spuren Ghetto Warschau, SS-Arbeitslager Traw niki, Aktion Erntefest, Berlin: Hentrich, 1988.

Guterman Bella, Cywia ha-achat: sipur chajeja szel Cywia Lubetkin [Cywia Pierwsza: bio grafia Cywii Lubetkin], Tel Awiw 2011.

Grynberg Michał, Bunkry i schrony w warszawskim getcie, „Biuletyn ŻIH” 1989, nr 1 (149). Gutman Israel, Jehudej Warsza 1939–1943: geto, machteret, mered, Jeruszalaim–Tel Awiw 1976; wyd. polskie: Żydzi warszawscy 1939–1943. Getto, podziemie, walka, tłum. Zoja Perelmuter, Warszawa: Rytm i UW, 1993.

Gutman Israel, Mered ha-necurim: Mordechaj Anielewicz we-milchemet geto Warsza [Bunt oblężonych, Mordechaj Anielewicz i wojna w getcie warszawskim], Tel Awiw 1993. Gutman Yisrael, Reflections on Jewish Resistance under the Nazi German Occupation, „Studies in Contemporary Jewry” 2002, nr 18.

Haran Ronen, „Makor ha-diwuchim la-Arec al tocaotaw ha-tragiot szel mered ba-geto Warsza” [Źródła doniesień do Palestyny o tragicznych skutkach powstania w get cie warszawskim], praca seminaryjna w ramach studiów magisterskich na kie runku Holokaust na Uniwersytecie w Hajfie, 2013.

Kersten Krystyna, Narodziny systemu władzy. Polska 1943–1948, wyd. 1, Warszawa: Krąg, 1984; wyd. 3, Warszawa: Instytut Studiów Politycznych PAN, Fundacja Kerstenów i Textura, 2018; wyd. anglojęzyczne: The Establishment of Communist Rule in Po land, 1943–1948, Berkeley–Los Angeles–Oxford 1999.

Lewin Itamar, „Kasze lehawin ma hu be-acmo raa”: hearot al teur mered geto Warsza bi-jedej Icchak Cukierman [„Trudno zrozumieć, co on sam widział”. Notatki z opisem powstania w getcie warszawskim sporządzone przez Icchaka Cukiermana], „Jal kut Moreszet”, kwiecień 2013, nr 9/10 (92/93).

Lewin Itamar, Len Szlomit, Hakraw ha-acharon: mered geto Warsza – ha-sipur ha-amiti [Ostatnia bitwa. Powstanie w getcie warszawskim – historia prawdziwa], Tel Awiw 2009.

Libionka Dariusz, ZWZ-AK i Delegatura Rządu RP wobec eksterminacji Żydów polskich [w:] Polacy i Żydzi pod okupacją niemiecką 1939–1945. Studia i materiały, red. An drzej Żbikowski, Warszawa: IPN, 2006.

Libionka Dariusz, Weinbaum Laurence, Bohaterowie, hochsztaplerzy, opisywacze. Wokół Żydowskiego Związku Wojskowego, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2011.

Mark Ber, Der Ojfstand in warszewer geto, Warszawa 1955; uzup. wyd. polskie: Bernard Mark, Powstanie w getcie warszawskim. Nowe uzupełnione wydanie i zbiór doku mentów, Warszawa: Idisz Buch, 1963.

Mark Bernard, Statut Żydowskiej Organizacji Bojowej, „Biuletyn ŻIH” 1961, nr 3 (39). Puławski Adam, Wobec „niespotykanego w dziejach mordu”. Rząd RP na uchodźstwie,

Delegatura Rządu RP na Kraj, AK a eksterminacja ludności żydowskiej od „wiel kiej akcji” do powstania w getcie warszawskim, Chełm: Stowarzyszenie „Rocznik Chełmski”, 2018.

Ron Dawid, Hem jorim: Eliezer Geller mefaked izur be-mered geto Warsza [Strzelają: Elie zer Geller, dowódca rejonu w powstaniu w getcie warszawskim], Tel Awiw 1960.

Ronen Awihu, Nidona le-chajim: jomaneja we-chajeja szel Chajka Klinger, Tel Awiw 2011; wyd. polskie: Avihu Ronen, Skazana na życie. Dzienniki i życie Chajki Klinger, tłum. Michał Sobelman, Warszawa: ŻIH, 2021.

Szalew Ziwa, Tosia: Tosia Altman – Me-ha-hanhaga ha-raszit szel Ha-Szomer ha-Cair le-mifkedet Ha-Irgun ha-Jehudi ha-Lochem [Tosia: Tosia Altman – od głównego kie rownictwa Ha-Szomer ha-Cair do dowództwa Żydowskiej Organizacji Bojowej], Tel Awiw 1992.