English
Polish
„Skoczkowie” – ucieczki z pociągów deportacyjnych na przykładzie getta białostockiego: warunki, uczestnicy i praktyki
Zagłada Żydów. Studia i Materiały, Nr 18 (2022), strony: 129-169
Data publikacji: 2023-03-11
Abstrakt
Artykuł dotyczy ucieczek Żydów z pociągów deportacyjnych zmierzających do Treblinki II z getta białostockiego. Na podstawie świadectw i relacji ocalałych o dwóch wielkich akcjach z lutego i z sierpnia 1943 r. została przeanalizowana kwestia, kto, w jakich warunkach i w jaki sposób uciekał z pociągów i czy były to ucieczki spontaniczne, czy zorganizowane. Szczególną rolę autorka przypisuje Żydom zrzeszonym w organizacjach, którzy zarówno w pojedynkę, jak i w grupach stwarzali w wagonach możliwość ucieczki nawet w wymiarze masowym. Ucieczki z pociągów deportacyjnych są postrzegane jako ważna część oporu żydowskiego wobec nazistowskiej polityki eksterminacyjnej.
Słowa kluczowe
ucieczki, pociągi deportacyjne, akcja „Reinhardt”, getto białostockie, okręg białostocki, Treblinka, żydowski ruch oporu, Szymon Datner
Bibliografia
Źródła archiwalne / Archival sources
Archiwum Beit Lochamej ha-Getaot
, Relacja Maksa Fuchsa
Archiwum Yad Vashem
M.49/1398, Szaje Feder (Kołomyja) O.3/2211, Michał Knopfmacher (Włodawa)
O.33/166, Relacja Franciszki/Fridy Rosenkranz
Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego
/15, Relacja Chany Barasz
/79, Relacja Jakuba Fabryckiego [1945] 301/393, Relacja Lejba Pudłowskiego 301/746, Relacja Abrama Manelisa [1945] 301/978, Relacja Józefa Abramickiego 301/1274, Relacja F. Szustera-Rozenbluma 301/1217, Relacja Luby Frank
/1275, Relacja Józefiny Szepper-Modzowieckiej 301/1459, Relacja Nochema Babikiera
/1828, Relacja Eliego Ulickiego
/2125, Relacja Elki Fomin [błędnie jako Pamin] 301/2258, Relacja Cyli Kunicy i Racheli Pleban 301/2595, Relacja Jakuba Fabryckiego [1947] 301/2598, Relacja Icchaka Felera
/3524, Relacja Józefa Panasiewicza 301/3971, Relacja Lipy Morduchowicza 301/3972, Relacja Abrama Manelisa [1947] 301/4409, Relacja Chajki Grossman 301/4861, Relacja Chany Berkman 301/4910, Relacja Maksa Fuchsa 301/6629, Relacja Arona Liacha
/35, Dziennik Dawida Fogelmanna
Bundesarchiv Ludwigsburg
B 162/17095, Okręgowa Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Białymstoku, Akta śledcze prokuratury w Stuttgarcie, StA Stuttgart 4 Js 1091/68 gg. Angehörige der Ordnungspolizei im Bezirk Bialystok wg. Beteiligung an Ghettoräu- mungen und Tötungsverbrechen in Bialystok, Lomza, Bielsk, Wolkowysk, Grodno, Grajewo, Sokolka, Narew, u.a.O., Ermittlungen gegen Bredow u.a. (Angehörige der Ordnungspolizei im Bezirk Bialystok) [W sprawie funkcjonariuszy Policji Porządkowej w okręgu białostockim z powodu udziału w likwidacji gett i mor- dach dokonywanych w Białymstoku, Łomży, Bielsku, Wołkowysku, Grodnie, Gra- jewie, Sokółce, Narwi i innych miejscowościach, śledztwa przeciwko Bredowowi i innym (funkcjonariuszom Policji Porządkowej w okręgu białostockim)]
Landesarchiv Nordrhein-Westfalen
Abteilung Ostwestfalen Lippe, D 21 A Staatsanwaltschaft Bielefeld, Postępowanie przeciwko dr. Wilhelmowi Altenlohowi, 6167, 6172, 6174, 6204, 6207
University of Southern California Shoah Foundation, Visual History Archive
, Wywiad z Lubą Olenski
Źródła publikowane / Published sources
Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 29: Pisma Emanuela Ringelbluma z getta, red. Joanna Nalewajko-Kulikow, Warszawa: ŻIH, 2018.
Becker [Kwasowicer] Mira, Mira’s Story, spisał Harold Bodily, b.m.w., nakładem autorki, 2012.
Cytron Tobiasz, Dzieje zbrojnego powstania w Getcie Białostockim, tłum. Jana Gurwicz, Tel Awiw: nakładem autora, 1996.
Ekstein [Fomin] Elka, Chutzpe un Draystkayt. A Teenager with Chutzpah and Tenacity in the Holocaust, Victoria–Melbourne: Makor Jewish Community Library, 2006.
Frydman Mosze, Między Knyszynem a Białymstokiem [w:] Białostoccy Żydzi, t. 3, red. Adam Czesław Dobroński, Białystok: Instytut Historii Uniwersytet w Białymsto- ku, 2000.
Grossman Chaika, Die Untergrundarmee. Der jüdische Widerstand in Białystok. Ein auto- biografischer Bericht, Frankfurt am Main 1993.
Kizelsztejn Szamaj, Głos ocalonego [w:] Białostoccy Żydzi, t. 3, red. Adam Czesław Do- broński, Białystok: Instytut Historii Uniwersytet w Białymstoku, 2000.
Klose Mareile, „Leben und Leiden des Meyer Studnik – mein Interview mit dem Überle- benden”, Berlin, 2010 r. [niepublikowany zapis rozmów].
M. Mila (Amalia), Wywiad z 23 II 1994 r. [w:] Shards of Memory. Narratives of Holocaust Survival, red. Yehudi Lindeman, Westport, CT: Praeger Publishers, 2007.
Makowski Józef, Miałem szczęście do ludzi, 1998 [w:] Białostoccy Żydzi, t. 3, red. Adam Czesław Dobroński, Białystok: Instytut Historii Uniwersytet w Białymstoku, 2000. Nałkowska Zofia, Przy torze kolejowym [w:] eadem, Medaliony, Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1982.
Nowak Felicja, Mein Stern. Erinnerungen einer Holocaustüberlebenden, tłum. z jęz. angielskiego Anna Kaiser, Gerlingen: Bleicher, 2001, s. 169 [wyd. oryginalne: Moja gwiazda, Białystok: Zakłady Wydawnicze „Versus”, 1991, s. 103].
Obóz zagłady w Bełżcu w relacjach ocalonych i zeznaniach polskich świadków, red. Dariusz Libionka, Lublin: Państwowe Muzeum na Majdanku, 2013.
Olenski Luba, A Life Reclaimed: A Child Among the Partisans, Victoria–Melbourne: Makor Jewish Community Library, 2006.
Solasz Sam, with Judy Katz, Angel of the Ghetto. One Man’s Triumph Over Heartbreaking Tragedy, New York: New Voices Press, 2018.
Vered (Warat) Abraham, Living in the Shadow of the Holocaust, wyd. w jęz. hebrajskim przez Kibuc Ramot Mensze w 1988 r., tłum. na jęz. angielski Eli Lapid, oprac. Ada Holzmann, http://www.zchor.org/Białystok/vered.htm.
Z profesorem Israelem Gutmanem rozmawia Barbara Engelking, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały“ 2013, nr 9.
Literatura przedmiotu / Content related literature
Arad Icchak, Obozy śmierci akcji „Reinhardt”. Bełżec, Sobibór, Treblinka, tłum. Iwona Mączka, Daria Kuczyńska-Szymala, Warszawa: Instytut Solidarności i Męstwa im. Witolda Pileckiego, 2021.
Bender Sara, „Akcja Reinhardt” w okręgu białostockim [w:] Akcja Reinhardt. Zagłada Żydów w Generalnym Gubernatorstwie, red. Dariusz Libionka, Warszawa: IPN, 2004, s. 214.
Bender Sara, The Jews of Bialystok during World War II and the Holocaust, tłum. Yaffa Murciano, Hanover: University Press of New England 2008.
Berendt Grzegorz, Żydzi zbiegli z gett i obozów śmierci [w:] Zagłada Żydów na polskiej prowincji, Adam Sitarek, Michał Trębacz, Ewa Wiatr, Łódź: IPN, 2012.
Blumental Nachman, Sources for the Study of Jewish History, Debate [w:] Jewish Resistance during the Holocaust. Proceedings of the Conference on Manifestations of Jewish Resistance, Jerusalem, April 7–11, 1968, Jerusalem: Yad Vashem, 1971.
Boder David P., Die Toten habe ich nicht befragt, wyd. 2, Heidelberg: Universitätsverlag Winter, 2012.
Bruder Franziska, Das eigene Schicksal selbst bestimmen. Fluchten aus Deportationszügen der „Aktion Reinhardt“ in Polen, Hamburg–Münster: Unrast Verlag, 2019.
Calderón Puerta Aránzazu, Ciało (nie)widzialne: spektakl wykluczenia w „Przy torze kole- jowym” Zofii Nałkowskiej, „Teksty Drugie” 2010, nr 6.
Datner Szymon, Szkice do studiów nad dziejami żydowskiego ruchu partyzanckiego w okręgu białostockim (1941–1944), „Biuletyn ŻIH” 1970, nr 1 (73).
Datner Szymon, Walka i zagłada białostockiego ghetta, oprac. Ewa Rogalewska, seria „Wydanie Krytyczne Prac Centralnej Żydowskiej Komisji Historycznej”, Warsza- wa: ŻIH, 2014.
Engelking Barbara, „Jest taki piękny słoneczny dzień”. Losy Żydów szukających ratunku na wsi polskiej 1942–1945, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2011.
Ferenc Piotrowska Maria, „Czarna, ogromna chmura wisi nad nami i na pewno spadnie…” Żydzi w miastach i miasteczkach Generalnego Gubernatorstwa wobec wiadomości o akcji „Reinhardt”, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2017, nr 13.
Fransecky von Tanja, Flucht von Juden aus Deportationszügen in Frankreich, Belgien und den Niederlanden, Berlin: Metropol, 2014.
Gigliotti Simone, The Train Journey. Transit, Captivity and Witnessing in the Holocaust (War and Genocide), New York: Berghahn Books, 2009.
Grabowski Jan, Judenjagd. Polowanie na Żydów 1942–1945. Studium dziejów pewnego po- wiatu, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2011.
Gutman Israel, Mered ha-necurim. Mordechai Anilewic’ u-milchemet geto warsza [Bunt oblężonych: Mordechaj Anielewicz i walka w getcie warszawskim], Merchawia: Sifrijat Poalim, 1963.
Kuwałek Robert, Deportacje z dystryktu lubelskiego do obozu zagłady w Treblince [w:] Co wiemy o Treblince? Stan badań, red. Edward Kopówka, Siedlce: Muzeum Regionalne, 2013.
Kuwałek Robert, Obóz zagłady w Bełżcu, Lublin: Państwowe Muzeum na Majdanku, 2005. Mark Bernard, Częściowy spis poległych uczestników ruchu oporu w getcie białostockim, „Biuletyn ŻIH” 1953, nr 2/3 (6/7).
Michman Dan, Die Historiographie der Shoah aus jüdischer Sicht. Konzeptualisierungen, Terminologie, Anschauungen, Grundfragen, Hamburg: Dölling und Galitz Verlag, 2002.
Stoll Katrin, Deportacje z okręgu Białystok do obozu zagłady w Treblince [w:] Co wiemy o Treblince? Stan badań, red. Edward Kopówka, Siedlce: Muzeum Regionalne, 2013.
Stoll Katrin, Die Herstellung der Wahrheit. Strafverfahren gegen ehemalige Angehörige der Sicherheitspolizei für den Bezirk Bialystok, Berlin–Boston: De Gruyter, 2012.
The United States Holocaust Memorial Museum Encyclopedia of Camps and Ghettos 1933– 1945, t.. 2, cz A, red. Martin Dean, Washington, DC: USHMM, 2012.
Netografia
Mira Becker: Hitlerowiec kochał się w Żydówce, http://www.poranny.pl/album-bialostocki/art/5491378,mira-becker-hitlerowiec-kochal-sie-w-zydowce,id,t.html
The Story of Eliezer Olsztejn, A Holocaust Survivor, tłum. Selwyn Rose, http://www.jewishgen.org/yizkor/Tykocin/tyc556.html; http://www.museumoffamilyhistory. com/pfh.tykocin-kabat-olstein.htm
Wyrzutki, film dok. Sławomira Grünberga i Tomasza Wiśniewskiego, 2013, https://logtv.com/castaways/
Zmiana wykazu lektur szkolnych, https://podstawaprogramowa.pl/aktualnosci/Zmiana-wykazu-lektur-szkolnych
Licencja
Copyright (c) 2023 Zagłada Żydów. Studia i Materiały
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
