Numer prezentuje przekrojowy zestaw tekstów poświęconych zarówno kluczowym rocznicom, jak i najnowszym kierunkom badań nad Zagładą. Otwiera go wspomnienie o Marianie Turskim oraz blok „Sąsiedzi po 25 latach”, w którym autorzy analizują międzynarodową recepcję książki Jana T. Grossa i jej wpływ na badania oraz debaty publiczne. W części „Studia” znalazły się artykuły dotyczące mikrohistorii Zagłady oraz funkcjonowania żydowskich instytucji w dystrykcie lubelskim. Dział „Materiały” obejmuje dwa opracowane zapisy źródłowe, a sekcja „Upamiętnienia Zagłady” skupia się na refleksjach związanych z pamięcią o Zagładzie w Lublinie. Numer zamykają omówienia najnowszych publikacji oraz tekst Piotra Foreckiego dotyczący współczesnych „antysyjonistycznych” narracji i ich wpływu na debatę o Zagładzie.

When the book "Neighbors" was published in Poland in 2001, only a few specialists in Germany were interested in it. A year later, the renowned Beck publishing house published a translation that sold surprisingly well. The arts pages published reviews, but a debate about the extent of guilt for the Holocaust never developed. This was partly due to the fact that German Holocaust research was still in its infancy at the time. Similar to the bitter debates about Gross in Poland, the exhibition "War of Annihilation. Crimes of the Wehrmacht" had caused considerable excitement five years earlier. Even then, it was clear that public knowledge about German crimes in Eastern Europe was almost nonexistent – ​​and that research had contributed little substantial insight.

Since then, the Holocaust in particular has been the subject of extensive research in Germany, with the starting point primarily being postwar judicial investigations. Only in the last 20 years have German researchers been systematically visiting Polish and Eastern European archives. The focus has been primarily on the Jewish victims. But actually more books have been published in Germany about the Polish historical discourse than, for example, about Polish victims or non-German perpetrators. In this respect, the Jedwabne debate is considered a starting point for understanding Polish culture of remembrance. A connection to Germany is rarely made: Neither the question of responsibility for the crimes of World War II on a family level nor the academic question of a European dimension of perpetration is discussed.

Książka Jana Tomasza Grossa Sąsiedzi zainspirowała w naukach społecznych nową falę badań nad Zagładą, kładących nacisk na dynamikę lokalną, udział sprawców niemieckich i nieniemieckich, antysemityzm, chciwość, upadek norm i podziały polityczne. Główne założenie tego nurtu – że to miejscowi Polacy, a nie Niemcy, ponosili główną odpowiedzialność za masakrę w Jedwabnem – sprowokowało kluczowe pytania: dlaczego to zrobili i w jakiej mierze Jedwabne było reprezentatywne?

W książce Intimate Violence autorzy badali, dlaczego pogromy wybuchały w niektórych miejscowościach wschodniej Polski po niemieckiej inwazji w czerwcu 1941 r., a w innych nie. Uznali pogromy za bardziej prawdopodobne tam, gdzie Żydzi i nie‑Żydzi byli już politycznie spolaryzowani, zwłaszcza zaś tam, gdzie Żydzi zmobilizowali się wokół syjonizmu – nie tylko z tęsknoty za Palestyną, lecz także żądając praw narodowych w Polsce. Ta polityczna asertywność zaostrzyła konflikt z polskimi i ukraińskimi nacjonalistami i zmniejszyła sympatię do Żydów wśród szerszych rzesz ludności.

Niektórzy historycy kwestionowali, czy przemoc badana przez autorów miała rzeczywiście charakter „sąsiedzki”, lub podważali ich wyjaśnienia, ponieważ źródła rzadko bezpośrednio dokumentują podziały polityczne. W niniejszym artykule autorzy poruszają te kwestie i zastanawiają się nad szerszymi zagadnieniami metodologicznymi w badaniu przemocy na poziomie mikro. Pokrótce rozważają również współczesną kwestię: powierzchowne paralele, a zarazem fundamentalne różnice między współczesnym „antysyjonizmem” a jego historycznymi poprzednikami.

Książka Jana Tomasza Grossa Sąsiedzi, opublikowana ćwierć wieku temu, wywołała poważną debatę na temat Holokaustu w Polsce, mającą konsekwencje polityczne w Polsce oraz w całej Europie Środkowo-Wschodniej. W niniejszym artykule autorzy przeanalizowali podobne debaty dotyczące Holokaustu w Litwie, wywołane popularnymi publikacjami Rūty Vanagaitė i Silvii Foti. Oparte na faktach prace obu autorek wywodzących się spoza środowiska akademickiego odegrały ważną rolę w wypełnieniu luki między akademickimi badaniami historycznymi a publicznym rozliczeniem się z przeszłością, bezpośrednio poruszając temat mrocznej spuścizny lokalnej współpracy z władzami nazistowskimi, udziału „zwykłych” Litwinów w ludobójstwie i grabieży mienia żydowskiego, a także złożonych biografii niektórych przywódców antysowieckiego ruchu oporu.

Artykuł zawiera refleksję nad znaczeniem książki Jana Tomasza Grossa Sąsiedzi. Historia zagłady żydowskiego miasteczka 25 lat po jej publikacji. Autorka reprezentuje pokolenie badaczy, którzy pojawili się „po Sąsiadach”, tj. rozpoczęli swoje badania i karierę po przełomowym momencie, który przekształcił polską historiografię, kwestionując dominujące narracje o „narodowej niewinności” i stymulując rozwój multidyscyplinarnych studiów nad Zagładą w Polsce. Dzięki sprzężeniu refleksji osobistej z perspektywą instytucjonalną autorka zwraca uwagę, jak praca Grossa przyczyniła się do nowego – zarówno naukowego, jak i empatycznego – zainteresowania głosami żydowskimi, wytłumieniem pamięci i pomijaniem materiałów źródłowych. Artykuł powstał na podstawie referatu wygłoszonego na spotkaniu zorganizowanym przez Wydział Historyczny Uniwersytetu Warszawskiego 16 maja 2025 r., z okazji 25. rocznicy publikacji książki Jana Tomasza Grossa Sąsiedzi.

Autor artykułu inspiruje się projektem badawczym przedstawionym przez Carla Ginzburga w eseju Just One Witness, by przeprowadzić analizę dwóch studiów przypadków: relacji o pogromie w Trzciance 6 czerwca 1937 r., zachowanej w jednym z konkursowych pamiętników chłopskich, oraz relacji o szajce szantażystów opublikowanej przez Michała Borwicza w pracy Arisze papirn. Wychodząc od podjętej na gruncie mikrohistorii krytyki narratywizmu, badacz próbuje w swoim tekście kategoryzować wyzwania związane z narracyjnym charakterem źródeł i wskazać – w odniesieniu do konkretnych materiałów i do debat metodologicznych – jak perspektywa mikrohistoryczna pozwala ująć relację między tekstem a rzeczywistością.

Tematem tekstu są reakcje Związku Walki Zbrojnej i innych organizacji konspiracyjnych na przypadki antyżydowskiej przemocy z udziałem Polaków od wiosny 1940 do lata 1941 r. Punktem wyjścia są raporty i relacje na temat nastrojów pod okupacją sowiecką przekazywane rządowi RP, zawierające ostrzeżenia o pogłębieniu się antysemityzmu i możliwych wybuchów przemocy z zemsty za przypisywane Żydom masowe poparcie sowieckich okupantów. Pierwsza część artykułu traktuje o reakcjach na tzw. pogromy wielkanocne w Warszawie, postrzegane jako efekt niemieckiej inspiracji dokonanej przy udziale kolaborantów z Narodowej Organizacji Radykalnej. Antyżydowska przemoc znalazła odbicie na łamach prasy konspiracyjnej, napiętnowano jej inspiratorów, a informację przekazano rządowi. W drugiej części autor pisze o reakcjach na mordy i pogromach po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej, ze szczególnym uwzględnieniem sytuacji w okolicach Łomży. Zbrodnie z udziałem Polaków, na co zwracał uwagę Jan Tomasz Gross, rzeczywiście nie stały się przedmiotem pogłębionych analiz, a żadnych konkretnych informacji nie przekazano rządowi. Przyczyny przemilczeń były jednak inne: brak pełnej wiedzy o mordach i pogromach (nie udało się odnaleźć rzucających na tę sprawę nowe światło dokumentów ZWZ), obawy przed skomplikowaniem obrazu Polski i jej martyrologii w wolnym świecie, a także wzgląd na głębię antysemickich nastrojów w społeczeństwie wynikających z postrzegania Żydów jako sprawców niedoli Polaków pod okupacją sowiecką.

Jak dotąd w historiografii Zagłady, szczególnie dotyczącej małych skupisk żydowskich w GG, niewiele uwagi poświęcono judenratom i żydowskiej Służbie Porządkowej. Celem autora artykułu jest zapełnienie do pewnego stopnia tej luki badawczej, ponieważ to właśnie prowincjonalne miasteczka w Kreis Lublin-Land (okupacyjny ziemski powiat lubelski) posłużą za klucz analizy tych instytucji. Będzie to wymagało odpowiedzi na pytania o czas i przesłanki ich tworzenia, strukturę, pochodzenie członków, liczebność, osadzenie w lokalnych wspólnotach, zadania, dokonywane wybory i relacje z pozostałą ludnością żydowską ze szczególnym uwzględnieniem uwikłania administracji żydowskiej w antysemicką politykę władz niemieckich. Wielowątkowa analiza wymaga sięgnięcia do różnych źródeł, głównie z okresu okupacji, często zachowanych szczątkowo, ale w przypadku niektórych miejscowości są one na tyle kompletne, że pozwalają zrekonstruować działanie tych instytucji nawet do jesieni 1942 r., gdy akcja „Reinhardt” weszła w decydującą fazę. Trzon wykorzystanych źródeł pochodzi z Archiwum Państwowego w Lublinie, przede wszystkim zespołu Starostwo Powiatowe w Lublinie, zawierającego unikatowy zbiór akt o judenratach i Służbie Porządkowej w powiecie. Ważnym uzupełnieniem są inne materiały z polskich i zagranicznych archiwów.

Dziennik Rut to poruszająca, ręcznie spisana relacja żydowskiej nauczycielki z Warszawy, obejmująca okres od lipca 1942 do lipca 1944 r. Rut opisuje życie w warszawskim getcie, dramatyczne warunki codziennego bytowania, akcje wysiedleńcze, ukrywanie się przed łapankami oraz śmierć bliskich. Po ucieczce na stronę aryjską wraz z ciężko chorym mężem doświadcza dalszych trudności, nieufności i zagrożenia ze strony szmalcowników oraz problemów z uzyskaniem schronienia. Po śmierci męża Rut przez dwa lata ukrywa się samotnie, żyjąc w ciągłym strachu i izolacji. Jej świadectwo stanowi ważny dokument historyczny, ukazujący losy warszawskich Żydów podczas Zagłady oraz psychologiczne konsekwencje długotrwałego ukrywania się.

Prezentowane dokumenty to osobiste zapiski sześcioletniego Bronisława Leidera (po wojnie Ledowskiego), które można uznać za dziennik i list do matki. Powstały w okresie 6–12 września 1942 r., kiedy dzieci i osoby starsze deportowano z getta łódzkiego do ośrodka zagłady w Chełmnie nad Nerem. Bronek, tak jak ponad 2 tys. osób, został oficjalnie wyłączony z deportacji. Umieszczono go w miejscu schronienia, którym był budynek opróżnionego kilka dni wcześniej szpitala. Kilkanaście słów zapisanych przez sześciolatka stanowi tło, na którym uwidaczniają się kulisy organizacji akcji deportacyjnej oraz wysiłków administracji żydowskiej i rodziców na rzecz ratowania najbliższych. Jest to też unikatowy dokument pokazujący relacje w rodzinie w okresie bezpośredniego zagrożenia śmiercią.

Pensjonariusze domów opieki prowadzonych przez zgromadzenia zakonne oraz z przytułków miejskich we Włocławku w brutalny sposób zostali załadowani do samochodów i wywiezieni w nieznanym kierunku 28 kwietnia i 5 sierpnia 1942 r. Z korespondencji władz okupacyjnych miasta i Kraju Warty wynika, że to władze miejskie były inicjatorami likwidacji instytucji, następnie przejmując ich majątek. Wywózkę pensjonariuszy z 28 kwietnia zaplanowano w powiązaniu z zagładą getta we Włocławku (30 kwietnia – 2 maja 1942 r.). O przebiegu wydarzeń w mieście zeznawali świadkowie przesłuchiwani w 1945 r. Jako miejsce kaźni podopiecznych włocławskich instytucji wskazuje się obóz zagłady w Chełmnie (niem. Kulmhof). Kluczowe są zeznania byłego więźnia polskiego komanda roboczego działającego w obozie i byłych członków załogi obozowej przesłuchiwanych w latach sześćdziesiątych.

Istnienie getta żydowskiego w Sosnowcu-Środuli podczas drugiej wojny światowej jest słabo uświadamiane przez miejscową społeczność. W sytuacji, kiedy zdecydowana większość ocalałych już nie żyje, teren dzielnicy uległ dużym przeobrażeniom, a getto nie zostało odpowiednio upamiętnione, możliwości powiększania wiedzy o wydarzeniach z lat 1942–1943 wydają się niewielkie. W ostatnich latach zwiększa się jednak obecność źródeł, które pozwalają na kształtowanie nowych wątków pamięci wśród lokalnej społeczności. Narracje o środulskim getcie występują w książkach takich jak Salamandra Ka-Tzetnika 135633, Płowa bestia Pawła Wiedermana czy Maus. Opowieść ocalałego Arta Spiegelmana, a także w zeznaniach świadków i literaturze wspomnieniowej. Choć większość tych utworów i świadectw nie została przetłumaczona na język polski, pozostaje trudno dostępna lub jest słabo utożsamiana z Sosnowcem, wydaje się, że to w nich tkwi największy potencjał pamięciotwórczy. Świadczy o tym zainteresowanie inicjatywami zorganizowanymi z okazji 80. rocznicy likwidacji getta, takimi jak przedstawienie teatralne, film dokumentalny, wycieczki, wykłady i wystawy. Kluczowa dla wymienionych działań była literatura jako inspiracja, a nierzadko jedyny znany ślad postaci, miejsc i wydarzeń. Autor dokonuje w artykule przeglądu tekstów dotyczących getta na Środuli w kontekście możliwości ich wykorzystania do formowania pamięci kulturowej mieszkańców Sosnowca. Podkreśla również rolę, jaką w tym procesie odgrywają źródła cyfrowe, archiwa i publikacje.

Artykuł jest poświęcony sytuacji Żydów z niepełnosprawnościami w getcie łódzkim. Jego bohaterowie to osoby niewidome, głuchonieme, sparaliżowane oraz z niepełnosprawnością intelektualną. W listach i podaniach o pomoc wysyłanych do Mordechaja Chaima Rumkowskiego opisywali swoją historię, sytuację i życie w getcie, trudności i nadzieję na ratunek. Fragmenty życiorysów autorów wybranych podań pozwalają bliżej poznać ich codzienność – niemal zawsze wyjątkowo wymagającą i ciężką. Wiele osób prosiło o umieszczenie ich w Domu Kalek, wierząc, że w tej instytucji będą mieli szansę przeżyć. Wybrane podania znajdujące się w łódzkim Archiwum Państwowym stały się podstawą do odszukania ich autorów i próby ustalenia ich losów. Opisywani w artykule Żydzi z niepełnosprawnościami niejednokrotnie żyli w podwójnej izolacji – uwięzieni w getcie i funkcjonujący poza obrębem społeczności pełnosprawnej. Często pozostawali bez jakiejkolwiek pracy, wsparcia finansowego czy rodziny. Artykuł służy przywołaniu i upamiętnieniu wyjątkowo bezbronnej, a wydaje się, że także zapomnianej, grupy osób żyjących w getcie łódzkim. Przytoczone w tekście cytaty ze sporządzonych przez nich podań dowodzą sprawczości, samostanowienia oraz niezwykłej woli przetrwania tych osób.

Odmieniane na różne sposoby słowo „syjonizm” powróciło do dyskursu publicznego w kontekście polityki Izraela, wojny w Strefie Gazy i wobec Żydów w ogóle. Sposoby jego wykorzystywania pokazują, że na ogół służy stygmatyzacji i więcej zamazuje, niż wyjaśnia. Przez kogo i w jakim celu jest używane? W jakim stopniu aktualnie współbrzmi z „marcowym gadaniem” z lat 1967–1968? Dlaczego należy je odczarować, odzyskać i przywrócić utracone znaczenia? Autor podejmuje próbę odpowiedzi na te i inne pytania

W roku 2015 Tomasz Pietrasiewicz – dyrektor Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN” – napisał wiersz Miasto odchodzi, który poświęcił lubelskim ofiarom Zagłady, a osiem lat później, w roku 2023, tekst ten znalazł się jako mural na wewnętrznej ścianie bramy pod ul. Zamkową, łączącą (dziś w sposób symboliczny, niegdyś – realny) Podwale z pl. Zamkowym – dawny obszar miasta chrześcijańskiego z miastem żydowskim. W artykule autor dokonuje interpretacji tego wiersza, będącego oryginalną formą artystycznego upamiętnienia niegdysiejszych mieszkańców żydowskiej dzielnicy w Lublinie oraz różnych instytucji życia publicznego powstałych z ich inicjatywy. Pietrasiewicz prowadzi też w tym liryku poetycki dialog z ważnymi dla Lublina twórcami: Jakubem Glatsztejnem, Julią Hartwig, Paulem Celanem i Józefem Czechowiczem, a także z autorami, którzy upamiętniali w swym dorobku poetyckim ofiary Szoa: Antonim Słonimskim, Zbigniewem Herbertem, Czesławem Miłoszem i Tadeuszem Różewiczem.

Streszczenie

Tematem artykułu są problemy związane z upamiętnieniem Romana Dmowskiego, lidera i głównego ideologa obozu narodowego w Polsce międzywojennej, wynikające z nazwania jego nazwiskiem ronda na terenie dawnej dzielnicy żydowskiej w Lublinie. Punktem wyjścia jest tryb podjęcia i przegłosowania przez Radę Miasta decyzji o takiej lokalizacji. Dalej autor omawia reakcje na śmierć Dmowskiego w 1939 r., z uwzględnieniem kontekstu lokalnego, charakter antysemityzmu Dmowskiego i głoszonych przezeń teorii spiskowych, reakcje polskich nacjonalistów na eksterminację, na Zagładę, i ich uzasadnienie ideologiczne. Kolejne części dotyczą powojennych losów dzielnicy żydowskiej w Lublinie w okresie PRL i po upadku komunizmu oraz okoliczności wzniesienia w 2018 r. na rondzie Dmowskiego masztu z flagą narodową, co spowodowało wzrost znaczenia tego miejsca. W zakończeniu autor rozważa konsekwencje wynikające z obecności Dmowskiego w tej lokalizacji w kontekście upamiętniania historii żydowskiego Lublina i możliwości zmiany tej sytuacji.

Autorka omawia w artykule wystawę czasową „1945. Nie koniec, nie początek”, prezentowaną w Muzeum Historii Żydów Polskich Polin od 7 marca do 15 września 2025 r. Jej kuratorkami były Zuzanna Schnepf-Kołacz, Zuzanna Benesz-Goldfinger i Justyna Majewska, a autorami koncepcji Anna Bikont i Kamil Kijek. Autorka analizuje narrację ekspozycji i odnosi ją do książki Nie koniec, nie początek. Powojenne wybory polskich Żydów Anny Bikont.

Artykuł jest recenzją spektaklu Elżbiety Depty Auschwitz Tour z Teatru im. Ludwika Solskiego w Tarnowie. Autor analizuje przedstawienie inspirowane oprowadzaniami po Muzeum Auschwitz-Birkenau z perspektywy porównawczej, w odniesieniu do koncepcji „urządzeń do pamiętania” Marii Kobielskiej i „teatru jako maszyny pamięci” Marvina Carlsona. Spektakl stanowi próbę połączenia krytycznej metanarracji na temat upamiętnień z narzędziem dydaktycznym kierowanym przez teatr do uczniów lokalnych szkół.

Autorka skupia się w artykule na potencjalnym zwrocie ludowym w historiografii poświęconej Zagładzie Żydów, czyli – mówiąc najkrócej – na możliwości zbadania sposobów doświadczania Holokaustu przez nieżydowskich mieszkańców polskich wsi i prowincjonalnych miasteczek. Od kilkunastu lat obserwujemy rozwój nowatorskich badań zrywających z tradycją historiografii ruchu ludowego podczas wojny, poświęconych tak zwanej trzeciej fazie Zagłady, która rozegrała się na polskiej prowincji. Badaczka zarysowuje to, czego o chłopskim doświadczeniu dowiedzieliśmy się już z opracowań bazujących głównie na źródłach pośrednich (na materiałach z wojennych i powojennych procesów oraz na żydowskich dziennikach, pamiętnikach i relacjach), a jednocześnie wskazuje kierunek poszukiwań źródeł pierwszoosobowych w archiwach oral history, pozwalających przekroczyć paradygmat milczenia chłopskich świadków. Ich potencjał odsłania artykuł Piotra Sadzika „Naocznieśmy widzieli”. Polscy świadkowie likwidacji gett na prowincji – analiza źródeł oral history, który ukazał się w tomie Oto widać i oto słychać. Świadkowie Zagłady w okupowanej Polsce (2024). Ta rewelatorska analiza świadectw audiowizualnych wytycza drogę rozwoju ludowej historii Zagłady w sytuacji, gdy właściwie niemożliwe jest już zbieranie wywiadów biograficznych i etnograficznych wśród świadków Holokaustu.

Autor przedstawia kilka prac, które ukazały się pod auspicjami Instytutu Dziedzictwa Myśli Narodowej im. Romana Dmowskiego i Ignacego Jana Paderewskiego, instytucji powołanej w 2020 r. do odnowienia zainteresowania dziedzictwem nacjonalistycznym w polskiej historiografii. Autor zastanawia się ile w tym nowych tendencji, ile zaś odświeżonej przeszłości.

Przedmiotem recenzji jest książka Sławomira Buryły "Marzec a Zagłada. Płaszczyzny spotkania". Omówienie dotyczy zawartości książki, podziału, metodologii, a przede wszystkim - punktu widzenia autora - skierowanego na rozliczenia.