English
Polish
Rocznice powstania w getcie warszawskim w dyskursie publicznym (ze szczególnym uwzględnieniem lat 1943–1944, 1968, 2023)
Jacek Leociak
jleociak@gmail.com Biogramprof. dr hab., kierownik Zakładu Badań nad Literaturą Zagłady w Instytucie Badań Literackich PAN, członek Pracowni Poetyki Teoretycznej i Semiotyki Kultury IBL PAN, członek założyciel Centrum Badań nad Zagładą Żydów przy IFiS PAN, redaktor rocznika „Zagłada Żydów. Studia i Materiały”. Razem z Barbarą Engelking przygotował koncepcję galerii „Zagłada” w Muzeum Historii Żydów Polskich Polin. Pomysłodawca i współautor scenariusza wystawy czasowej „Tu Muranów” w Muzeum Polin (czerwiec 2020 – marzec 2021). Opublikował m.in.: Tekst wobec Zagłady. O relacjach z getta warszawskiego (1997). Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście (wspólnie z Barbarą Engelking, 2001; wyd. 2 rozsz. i popr. 2013), Doświadczenia graniczne. Studia o dwudziestowiecznych formach reprezentacji (2009), Ratowanie. Opowieści Polaków i Żydów (2010; wyd. 2 2018), Spojrzenia na warszawskie getto (2011), Biografie ulic. O żydowskich ulicach Warszawy: od narodzin po Zagładę (2017), Młyny boże. Zapiski o Kościele i Zagładzie (2018, wyd. 2 2021), Wieczne strapienie. O kłamstwie, historii i Kościele (2020), Warszawski trójkąt Zagłady (wspólnie z Zofią Waślicką-Żmijewską i Arturem Żmijewskim, 2020). Opracował (razem z Martą Janczewską) i wstępem opatrzył Archiwum Ringelbluma. Antologia (2019, seria „Biblioteka Narodowa”).
https://orcid.org/0000-0003-1471-6926
Instytut Badań Literackich PAN
Zagłada Żydów. Studia i Materiały, Nr 19 (2023), strony: 153-184
Data publikacji: 2023-12-23
Abstrakt
W artykule są przedstawione sposoby nazywania wydarzeń, jakie rozegrały się w getcie warszawskim między 19 kwietnia a 16 maja 1943 r. Podstawę źródłową stanowią dokumenty, stanowiska partii politycznych, relacje i świadectwa osobiste, a przede wszystkim prasa konspiracyjna z czasów okupacji i wydawana w Polsce po 1945 r. (z odniesieniami do polskojęzycznych gazet izraelskich). Autor rekonstruuje fragment dyskursu publicznego krystalizującego się wokół kolejnych rocznic wybuchu powstania w getcie warszawskim i mechanizmy retoryczne służące jego realizacji. W ów dyskurs wpisany jest projekt formowania świadomości zbiorowej na temat powstania, Żydów i Zagłady, a także stosunków polsko-żydowskich w czasie wojny. W okresie od wybuchu powstania w getcie do 1989 r. – symbolicznego końca PRL – szczególnie godne wyróżnienia są: rok 1943, kiedy wzorce wypowiedzi kształtują się na gorąco, lata 1943–1944, przełom 1967 i 1968 r. oraz rok 1983. W tym pierwszym przedziale czasowym prasa konspiracyjna w okupowanej Polsce jest jeszcze wolna. W sposób swobodny i nieskrępowany ujawniają się więc różne stanowiska i tendencje. W Polsce Ludowej rynek prasowy zasadniczo zmieni swoje oblicze. Poza krótkim okresem względnego pluralizmu (prasa żydowska przestanie istnieć w 1949 r.) dyskurs publiczny zostanie zmonopolizowany, a przestrzeń komunikacji społecznej przejęta i upaństwowiona. Dlatego warto zwrócić uwagę na lata 1945–1948, kiedy oprócz oficjalnej – komunistycznej – wyraźnie słyszalne są jeszcze inne wykładnie powstania. Monopol publicznego wypowiadania się o powstaniu zostanie złamany w 1983 r. W niezależnej prasie drugiego obiegu pojawią się artykuły, relacje, wywiady. W artykule są omówione tylko dwa okresy o zasadniczym znaczeniu dla kształtowania się dyskursu publicznego na temat rocznic powstania w getcie warszawskim. W latach 1943–1944 ustalają się podstawowe kanony mówienia i pisania o walkach w dzielnicy żydowskiej oraz rozgrywa się batalia o prawo obecności w przestrzeni komunikacji samego słowa „powstanie”. W 1968 r. dyskurs o upamiętnianiu powstania uzyskuje swój kanoniczny wzorzec. Autor analizuje składowe tego wzorca – czym są: powstanie, polska pomoc, rywalizacja na martyrologię, wspólny los, wspólna walka, wspólny cel. Swoistym epilogiem prezentowanego przeglądu form publicznego wypowiadania się w związku z rocznicami powstania jest opis retoryki zastosowanej po osiemdziesięciu latach od jego wybuchu, w 2023 r.
Słowa kluczowe
rocznica powstania w getcie warszawskim, dyskurs publiczny, retoryka
Bibliografia
Źródła publikowane / Published sources
Cukierman Icchak „Antek”, Nadmiar pamięci (siedem owych lat). Wspomnienia 1939–1946, red. i przedmowa Marian Turski, posłowie Władysław Bartoszewski, tłum. Zoja Perelmuter, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2000.
Grynberg Henryk, Memorbuch, Warszawa: W.A.B., 2000.
Polacy – Żydzi 1939–1945. Wybór źródeł / Polen – Juden: Quellenauswahl / Poles – Jews: Selection of Documents, oprac. Andrzej Krzysztof Kunert, przedmowa Władysław Bartoszewski, tłum. na jęz. niem. Siegfried Schmidt, tłum. na jęz. ang. Krystyna Piórkowska, Warszawa: Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, Instytut Dziedzictwa Narodowego, Oficyna Wydawnicza Rytm, 2001.
Prorok Leszek, Dziennik 1949–1984, przedm. Jan Józef Szczepański, wstęp Jan Żaryn, wybór Agna Baran, Kraków: Baran i Suszczyński, 1998.
Rakowski Mieczysław F., Dzienniki polityczne, t. 3: 1967–1968, Warszawa: Iskry, 1999.
Wojna żydowsko-niemiecka. Prasa konspiracyjna 1943–1944 o powstaniu w getcie Warszawy, wybór i oprac. Paweł Szapiro, Londyn: Aneks, 1992.
Prasa / Press
„Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza”
„Gazeta Wyborcza”
„Kurier Polski”
„Mosty”
„Nasz Dziennik”
„Nasze Słowo”
„Nowiny i Kurier”
„Nowiny Izraelskie”
„Res Publica”
„Słowo Powszechne”
„Trybuna Ludu”
„Walka”
„Życie Warszawy”
Literatura przedmiotu / Conternt related Literature
Eisler Jerzy, Marzec 1968. Geneza – przebieg – konsekwencje, Warszawa: PWN, 1991. Głowiński Michał, Propaganda marcowa z perspektywy ćwierćwiecza, „Przegląd Histo-
ryczny” 1993, t. 84, nr 3.
Hilberg Raul, Zagłada Żydów europejskich, t. 3, tłum. Jerzy Giebułtowski, wyd. 1 w jęz. pol., popr. i uzup. przez aut. w stosunku do wyd. ang., Warszawa: wyd. Piotr Stefaniuk, 2014. Kersten Krystyna, Marzec 1968 i tzw. kwestia żydowska w Polsce po II wojnie światowej [w:] Krystyna Kersten, Polacy, Żydzi, komunizm. Anatomia półprawd 1939–1968,
seria „Biblioteka Kwartalnika Politycznego «Krytyka»”, Warszawa: Niezależna Oficyna Wydawnicza, 1992.
Kobylarz Renata, Walka o pamięć. Polityczne aspekty obchodów rocznicy powstania w getcie warszawskim 1944–1989, seria „Monografie”, t. 49, Warszawa: IPN, 2009.
Kopciowski Adam, Libionka Dariusz, Zapiski członka Komendy Żydowskiej Organizacji Bojowej Hersza Berlińskiego, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2023, t. 19.
Leociak Jacek, Instrumentalizacja Zagłady w dyskursie marcowym, „Kwartalnik Historii Żydów” 2008, nr 4 (228).
Leociak Jacek, Zraniona pamięć. (Rocznice powstania w getcie warszawskim w prasie polskiej, 1944–1989) [w:] Literatura polska wobec Zagłady. Praca zbiorowa, red. Alina Brodzka-Wald, Dorota Krawczyńska, Jacek Leociak, Warszawa: ŻIH, 2000.
Libionka Dariusz, Apokryfy z dziejów Żydowskiego Związku wojskowego i ich autorzy, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2005, nr 1.
Libionka Dariusz, On Military Assistance to the Fighters of the Jewish Ghetto in Warsaw: 80 Years Later, „The Polish Review” 2023, t. 68, nr 4.
Libionka Dariusz, Pierwszy zarys historii Żydowskiej Organizacji Bojowej, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2013, nr 9.
Libionka Dariusz, Walka i propaganda. Powstanie w getcie warszawskim z perspektywy polskiego Londynu, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2014, nr 10.
Libionka Dariusz, Weinbaum Laurence, Bohaterowie, hochsztaplerzy, opisywacze. Wokół Żydowskiego Związku Wojskowego, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2011.
Libionka Dariusz, Z getta warszawskiego przez Francję i Hiszpanię do Londynu. Niewiarygodna historia Edwarda Rajnfelda-Tohariego, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2022, nr 18.
Mark Bernard, Walka i zagłada warszawskiego getta, Warszawa: Wydawnictwo MON, 1959.
„Niebo jest zimne i milczące, jak ludzie na ziemi”. Ostatnie listy Szmula Zygielbojma, https://www.jhi.pl/artykuly/ostatnie-listy-szmula-zygielbojma,3276.
Stola Dariusz, Kampania antysyjonistyczna w Polsce 1967–1968, Warszawa: Wydawnictwo ISP PAN, 2000.
Walichnowski Tadeusz, Izrael a NRF, Warszawa: Książka i Wiedza, 1967.
Wielka Encyklopedia Powszechna PWN, t. 8: Nomo – Polsc, Warszawa: PWN, 1966. Wójcik Bartosz, Kreacje i rzeczywistość. Działalność Brygady Świętokrzyskiej NSZ na terenie Generalnego Gubernatorstwa w świetle dokumentów niemieckich, https:// historiabezkitu.pl/strefa-nauki/kreacje-i-rzeczywistosc-dzialalnosc-brygadyswietokrzyskiej-nsz-na-terenie-generalnego-gubernatorstwa-w-swietledokumentow-niemieckich-bartosz-wojcik
Licencja
Copyright (c) 2023 Zagłada Żydów. Studia i Materiały
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
Inne teksty tego samego autora
- Jacek Leociak, On the Abuses in Research of the Holocaust Experience , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: 2010: Holocaust Studies and Materials
- Jacek Leociak, Miriam Akawia, Haderech ha’acheret , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 3 (2007)
- Jacek Leociak, Paweł Dobrosielski, Spory o Grossa. Polskie problemy z pamięcią o Żydach , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 13 (2017)
- Jacek Leociak, Michał Głowiński , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 19 (2023)
