English
Polish
Szama Grajer – ‘Jewish King’ from Lublin
Adam Kopciowski
adam.kopciowski@umcs.pl Biohistorian, habilitated doctor, head of the Chair of Jewish History and Culture at the Institute of Culture Studies of the Maria Curie Skłodowska University, Lublin. Research interests: recent history of Polish Jews, including the issues related to sources created in Yiddish” press and yizkor books. Recently published the monograph Wos hert zich in der prowinc? Prasa żydowska na Lubelszczyźnie i jej największy dziennik “Lubliner Tugblat” (2015).
https://orcid.org/0000-0002-9703-5677
Institute of Cultural Studies, Marie Curie-Sklodowska University in Lublin
Zagłada Żydów. Studia i Materiały, No. 16 (2020), pages: 160-199
Publication date: 2020-12-15
Abstract
This text presents the biography of Szama Gajer, the main collaborator in the Lublin ghetto. It discusses his prewar criminal activity (pimping, activity in the underworld, and incarceration), details of his activity during the occupation (predominantly the mechanisms of his collaboration with the Germans: collection of confidential information, blackmail, looting of property, spreading of disinformation and propaganda, participation in deportation campaigns from the Lublin and Warsaw ghettoes) as well as the circumstances of his death in the ghetto at Majdan Tatarski in the autumn of 1942. The figure of the ‘Jewish king’ from Lublin is presented in a wider context by recreating and describing, for instance, the composition, organizational structure, and specificity of the local network of Jewish informers. In the final part of the text the author attempts to explain Grajer’s motivation, including the reasons why he engaged in collaboration with the Germans and both sides’ expectations and requirements. Kopciowski also presents the ways of constructing the narration on Grajer in the testimonies of witnesses and the reference literature published so far as well as the evaluations of his figure present in both those sources
Keywords
Holocaust, Szama Grajer, Lublin ghetto, collaboration
References
Źródła archiwalne / Archival sources
Archiwum Beit Lochamej ha-Getaot (ABLG)
Relacje
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Lublinie (AIPN Lu)
Prokuratura Sądu Okręgowego w Lublinie 1944–1950
Archiwum Instytutu Yad Vashem w Jerozolimie (AYV)
Relacje
Archiwum Państwowe w Lublinie (AP Lublin)
Akta miasta Lublina (AmL)
Akta stanu cywilnego Okręgu Bożniczego w Lublinie 1826–1942
Gmina Wyznaniowa Żydowska w Lublinie 1863–1942
Izba Przemysłowo-Handlowa w Lublinie 1929–1951
Rada Żydowska w Lublinie 1939–1942 (RŻwL)
Sąd Okręgowy w Lublinie 1918–1944 (SOwL), Wydział Karny (WK)
Starostwo Grodzkie Lubelskie 1919–1939
Starostwo Powiatowe Lubelskie 1919–1939
Urząd Wojewódzki Lubelski 1919–1939 (UWL), Wydział Społeczno-Polityczny (WSP)
Archiwum Państwowego Muzeum na Majdanku
Relacje
Archiwum Urzędu Stanu Cywilnego w Lublinie (AUSC Lublin)
Duplikaty akt urodzenia, ślubów i zejścia osób wyznania mojżeszowego gm. Lublin
Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie (AŻIH)
Relacje Żydów Ocalałych z Zagłady
Pamiętniki Żydów Ocalałych z Zagłady
Jewish Holocaust Centre w Melbourne
Relacje
Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN” w Lublinie (OBG – TNN)
Relacje
USC Shoah Foundation, The Institute for Visual History and Education w Los Angeles (USC, VHA)
Relacje
Zentrale Stelle der Landesjustizverwaltungen, Ludwigsburg (ZSL)
Śledztwo w sprawie KdS Lublin
Prasa / Press
„Biuletyn Informacyjny” 1943
„Express Lubelski i Wołyński” 1933, 1938
„Gazeta Lubelska” 1892
„Głos Lubelski” 1937, 1938
„Kurier Lubelski” 1988
„Lubliner Sztyme” 1930, 1938
„Lubliner Tugblat” 1928, 1930, 1936
„Ziemia Lubelska” 1914
Źródła publikowane / Published sources
Adama Czerniakowa dziennik getta warszawskiego 6 IX 1939–23 VII 1942, oprac. Marian Fuks, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1983.
Ajdelman Dowid, Gewen amol a jidisz Lublin, Tel Awiw: Farlag „Chajcholes”, 1979.
Ajzenberg Isroel, Far wos grod ich? Kapitlen fun pejn, gwure un hofnung, Tel Awiw: Farlag „Isroel-Buch”, 1980.
Czechewer Szaje, Neszome-licht (hejm un churbn), Tel Awiw: Farlag „Naj-Lebn”, 1979.
Dobrowolski Wiesław, Pięć lat na muszce (wspomnienia więźnia Majdanka), Lublin: Wydawnictwo Paweł Skokowski, 1994.
Erlichman Sore, In lubliner jidiszn szpitol unter der okupacje [w:] Dos buch fun Lublin, zichrojnes, gwis-ejdes un materialn ibern lebn, kamf un martiertum fun lubliner jidiszn jiszew, red. Mordechaj Litwin, Mordechaj Lerman, Pariz: Parizer Komitet fun Szafn a Monografie wegn Jidiszn Jiszew in Lublin, 1952.
Erlichman-Bank Sujka, Listy z piekła, Białystok: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1992.
Feldman Hersz, Z Majdanu do Dachau, tłum. Adam Kopciowski [w:] Księga pamięci żydowskiego Lublina, oprac. Adam Kopciowski, Lublin: Wydawnictwo UMCS, 2011.
Fiszer-Trachtenberg Cipora, In lubliner geto un in Majdan Tatarski, „Kol Lublin”, grudzień 1973, nr 8.
Gewerc-Gottlieb Irena, Mój Lublin szczęśliwy i nieszczęśliwy [w:] Ścieżki pamięci. Żydowskie miasto w Lublinie – losy, miejsca, historia, red. Jerzy Jacek Bojarski, Lublin–Rishon LeZion: Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN”, 2002.
Gliksztejn Ida, Majdan Tatarski, „Kol Lublin” [1962], nr 1.
Gliksztejn Ida, Pamiętnik z czasów wojny. Lublin, wrzesień 1939 – styczeń 1943, oprac. Adam Kopciowski, Lublin: Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN”, 2017.
Goldwag Herc, Ostatnie miesiące na Majdanie Tatarskim, tłum. Adam Kopciowski [w:] Księga pamięci żydowskiego Lublina, oprac. Adam Kopciowski, Lublin: Wydawnictwo UMCS, 2011.
Gombiński Stanisław (Mawult Jan), Wspomnienia policjanta z warszawskiego getta, oprac. Marta Janczewska, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów i ŻIH, 2010.
Górniewicz Czesław, Wspomnienia z okupacji niemieckiej. Pamiętnik więźnia Zamku Lubelskiego, Lublin: Muzeum Lubelskie, 2016.
Halbersztadt-Kaplan Mina, Di „ojszidlung” in der pejsech-woch 1943 [w:] Dos buch fun Lublin, zichrojnes, gwis-ejdes un materialn ibern lebn, kamf un martiertum fun lubliner jidiszn jiszew, red. Mordechaj Litwin, Mordechaj Lerman, Pariz: Parizer Komitet fun Szafn a Monografie wegn Jidiszn Jiszew in Lublin, 1952.
„Jedies”, początek czerwca 1942 r., nr 5 [6] [w:] Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 19: Prasa getta warszawskiego: Hechaluc-Dror i Gordonia, oprac. Piotr Laskowski, Sebastian Matuszewski, Warszawa: ŻIH i WUW, 2015.
Lewis Mark, Frank Jacob, Himmler’s Jewish Taylor. The Story of Holocaust Survivor Jacob Frank, Syracuse: Syracuse University Press, 2000.
Minars Esther, A Lublin Survivor. Life is Like a Dream, Brighton–Chicago–Toronto: Sussex Academic Press, 2019.
N.N., Lublin, tłum. Sara Arm [w:] Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 6: Generalne Gubernatorstwo. Relacje i dokumenty, oprac. Aleksandra Bańkowska, Warszawa: ŻIH i WUW, 2012.
Po pięciu latach. Czynności Zarządu Związku Kaniowczyków i Żeligowczyków Okręgu Lubelsko-Wołyńskiego od 24 III 1934 do 24 III 1939 roku, [Lublin 1939].
Reicher Edward, W ostrym świetle dnia. Dziennik żydowskiego lekarza 1939–1945, oprac. Renata Jabłońska, Londyn: Libra Books, 1989.
Relacja Heli Miler [w:] Dos buch fun Lublin, zichrojnes, gwis-ejdes un materialn ibern lebn, kamf un martiertum fun lubliner jidiszn jiszew, red. Mordechaj Litwin, Mordechaj Lerman, Pariz: Parizer Komitet fun Szafn a Monografie wegn Jidiszn Jiszew in Lublin, 1952.
Riabinin Sergiusz, Dawny Lublin 1926–1936, „Tygodnik Współczesny” 1991, nr 27.
Ringelblum Emanuel, Stosunki polsko-żydowskie w czasie drugiej wojny światowej. Uwagi i spostrzeżenia, oprac. Artur Eisenbach, Warszawa: Czytelnik, 1988.
Słowikowski Michał, Gehenna lubelskiej inteligencji [w:] Wspomnienia więźniów zamku lubelskiego 1939–1944, wybór Jadwiga Chmielak i in., Warszawa: Wydawnictwo MON, 1984.
Szpilman Władysław, Śmierć miasta, Warszawa: „Wiedza”, 1946.
Szternblic Chana, In getto un in di osmolicer welder [w:] Dos buch fun Lublin, zichrojnes, gwis-ejdes un materialn ibern lebn, kamf un martiertum fun lubliner jidiszn jiszew, red. Mordechaj Litwin, Mordechaj Lerman, Pariz: Parizer Komitet fun Szafn a Monografie wegn Jidiszn Jiszew in Lublin, 1952.
Tec Nechama, Suche łzy, tłum. Katarzyna Mantorska, Monika Adamczyk-Garbowska, Warszawa: Baobab, 2005.
Turkow Jonas, Azoj iz es gewen (churbn Warsze), Buenos Aires: Central farband fun Pojlisze Jidn in Argentine, 1948.
Urban Marek, Polska… Polska…, Warszawa: ŻIH, 1998.
Zilberberg Mojsze, Churbn Lublin, „Kol Lublin”, listopad 1979, nr 14.
Literatura przedmiotu / Content related Literature
Aronson Shlomo, Reinhard Heydrich und die Frühgeschichte von Gestapo und SD, Stuttgart: Deutschen Verlags-Anstalt, 1971.
Berenstein Tatiana, Martyrologia, opór i zagłada ludności żydowskiej w dystrykcie lubelskim, „Biuletyn ŻIH” 1957, nr 21.
Chmielewski Jakub, Likwidacja getta w Lublinie (marzec–kwiecień 1942 r.), „Studia Żydowskie. Almanach” 2014, nr 4.
Chmielewski Jakub, Udział Żydowskiej Służby Porządkowej w akcjach wysiedleńczych na przykładzie gett w Izbicy, Lublinie i Zamościu – próba porównania [w:] Elity i przedstawiciele społeczności żydowskiej podczas II wojny światowej, red. Martyna Grądzka-Rejak i Aleksandra Namysło, Kraków–Katowice–Warszawa: IPN, 2017.
Chmielewski Jakub, Zagłada żydowskiego miasta – likwidacja getta na Podzamczu, „Kwartalnik Historii Żydów” 2015, nr 4 (256).
Engelking Barbara, Leociak Jacek, Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście, wyd. 2, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów IFiS PAN, 2013.
Jarkowska-Natkaniec Alicja, Wymuszona współpraca czy zdrada? Wokół przypadków kolaboracji Żydów w okupowanym Krakowie, Kraków: Universitas, 2018.
Kuwałek Robert, Żydzi lubelscy w obozie koncentracyjnym na Majdanku, „Zeszyty Majdanka” 2003, nr 22.
Marczuk Józef, Rada Miejska i Magistrat Lublina 1918–1939, Lublin: Wydawnictwo Lubelskie, 1984.
Pasz Franciszek, Żydzi i my w Cieszynie, Cieszyn: Offserdruk, 1997.
Radzik Tadeusz, Lubelska dzielnica zamknięta, Lublin: Wydawnictwo UMCS, 1999.
Radzik Tadeusz, Żydowska Służba Porządkowa w getcie lubelskim, „Res Historica” 2000, nr 11.
Sachslehner Johannes, Zarządca do spraw śmierci. Odilo Globocnik, eksterminacja i obozy zagłady, tłum. Monika Kilis, Warszawa: Prószyński i S-ka, 2016.
Silberklang David, Gates of Tears. The Holocaust in the Lublin District, Jerusalem: Yad Vashem, 2013.
Szlachetka Małgorzata, Nieprawdopodobna historia Szamy Grajera z Lublina, „Gazeta Wyborcza. Gazeta w Lublinie”, 29 I 2010.
Więźniowie Zamku Lubelskiego zmarli podczas pobytu w więzieniu, oprac. Janina Kiełboń [w:] Hitlerowskie więzienie na Zamku w Lublinie 1939–1944, red. Zygmunt Mańkowski, Lublin: Wydawnictwo Lubelskie, 1988.
Zilberberg Binjamin, In hajntikn Lublin, „Kol Lublin”, listopad 1990, nr 26.
License
Copyright (c) 2020 Zagłada Żydów. Studia i Materiały
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International License.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
Other articles by the same auhtor(s)
- Adam Kopciowski, Dariusz Libionka, Notes of a member of the Jewish Combat Organization Command, Hersh Berliński , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: No. 19 (2023)
- Adam Kopciowski, Dariusz Libionka, Testimony of Poale Zion Left activist Pola Elster regarding the situation at the Umschlagplatz and in the transport to Poniatowa in April 1943 , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: No. 19 (2023)
