English
Polish
“Do Not Think That a Lunatic Is Writing This.” Letters of a Rabbi from Grabów and His Mission to Inform About the Holocaust
Adam Sitarek
adam.sitarek@uni.lodz.pl BioAdam Sitarek – doktor historii, adiunkt w Centrum Badań Żydowskich Uniwersytetu Łódzkiego, członek Polskiego Towarzystwa Studiów Żydowskich i European Association for Jewish Studies. Autor monografii „Otoczone drutem państwo”. Struktura i funkcjonowanie administracji żydowskiej getta łódzkiego, nagrodzonej w 2016 r. w kategorii debiut w konkursie tygodnika „Polityka”. Członek zespołu redakcyjnego publikacji Kroniki getta łódzkiego 1941–1944 (2009) Encyklopedia getta. Niedokończony projekt archiwistów z getta łódzkiego (2015) oraz Rok za drutem kolczastym. Obwieszczenia Przełożonego Starszeństwa Żydów z getta łódzkiego (2019). Kierownik projektu „Leksykon getta łódzkiego”, realizowanego w ramach Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki.
https://orcid.org/0000-0002-3958-7262
Uniwersytet Łódzki, Centrum Badań Żydowskich
Zagłada Żydów. Studia i Materiały, No. 15 (2019), pages: 492-513
Publication date: 2019-12-20
Abstract
In early January 1942 escapees from the nearby death camp in Chełmno nad Nerem reached Grabów, a small locality in Regierungsbezirk Litzmannstadt in Wartheland. At that time the German Nazis were liquidating the nearby ghettoes one by one, deporting their residents to Chełmno, where the victims were murdered. In Grabów the survivors met with the local rabbi and gave testimony about the crime they had witnessed. The rabbi almost immediately decided to send a letter to his family and friends warning them against the deportations. The escapees also informed Grabów inhabitants about the tragic news in his house. The next day the rabbi wrote another letter. Other Grabów inhabitants followed his example. Consequently, the information about the mass murder was spreading. A lot suggests that the Grabów rabbi’s initiative might have been the first organized attempt to warn Jews detained in ghettoes of Regierungsbezirk Litzmannstadt in Wartheland against the approaching extermination. This means that the rabbi played an important role in the transfer of information about the murder committed in the nearby camp in Chełmno nad Nerem. Consisting in spreading news about the deportations’ objective, his activity hampered the work of the German oppressors and enabled the victims to verify the German’s assertions about the deportations purported aim (labor) and learn about the actual fate of their families and friends deported to Chełmno.
References
BIBLIOGRAFIA
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Łodzi (AIPN Łd)
Ld 11/122, Ld 11/135
Archiwum Państwowe w Łodzi (AP Łódź)
Urząd Wojewódzki Łódzki 987
Archiwum Państwowe w Płocku Oddział w Łęczycy (APPO Łęczyca)
/96, 59/46
Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego (AŻIH)
/351; 301/7116, Relacja Władysława Zarachowicza; Ring. I/1062/2
United States Holocaust memorial Museum
RG-60.5039, Short interviews near Grabów (Maisons), film 3388
Źródła publikowane
Aaronson Jehoszua Mosze, Zwój domu niewoli. Dziennik, oprac. Łucja Pawlicka-Nowak, Konin: Muzeum Okręgowe, 2016.
Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 1: Listy o Zagładzie, oprac. Ruta Sakowska, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1997.
Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 9: Tereny wcielone do Rzeszy: Kraj Warty, oprac. Magdalena Siek, Warszawa: ŻIH i WUW, 2012.
Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 13: Ostatnim etapem przesiedlenia jest śmierć. Pomiechówek, Chełmno nad Nerem, Treblinka, oprac. Ewa
Wiatr, Barbara Engelking, Alina Skibińska, Warszawa: ŻIH i WUW, 2013.
Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 19: Prasa getta warszawskiego: Hechaluc-Dror i Gordonia, oprac. Piotr Laskowski, Sebstian Matuszewski, Warszawa: ŻIH, 2015.
Dokumenty i materiały z czasów okupacji niemieckiej w Polsce, t. 1: Obozy, oprac. Nachman Blumental, Łódź: Centralna Żydowska Komisja Historyczna, 1946.
Dokumenty i materiały z czasów okupacji niemieckiej w Polsce, t. 2: Akcje i wysiedlenia, cz. 1, oprac. Józef Kermisz, Warszawa–Łódź–Kraków: Centralna Żydowska Komisja Historyczna, 1946.
Eksterminacja Żydów na ziemiach polskich w okresie okupacji hitlerowskiej. Zbiór dokumentów, oprac. Tatiana Berenstein, Artur Eisenbach, Adam Rutkowski, Warszawa: ŻIH, 1957.
Nirenberg Yankl, Memoirs from the Łódź Ghetto, tłum. Vivian Felsen, Toronto: Lugus Libros Latin America, 2003.
Sprawozdania miesięczne wojewody łódzkiego rok 1938, t. 1: Legalny ruch polityczny i narodowościowy, red. Jacek Walicki i in., Łódź: Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych i Wydawnictwo UŁ, 2012.
Sprawozdania miesięczne wojewody łódzkiego rok 1939, t. 1: Legalny ruch polityczny i narodowościowy, red. Jacek Walicki i in., Łódź: Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych i Wydawnictwo UŁ, 2012.
Prasa
„Lodzer Zeitung”, 12 XII 1939, nr 338
Literatura przedmiotu
Baranowski Julian, Zagłada Żydów z getta łódzkiego w kontekście realizacji hitlerowskiej polityki „Endlosung” w Kraju Warty [w:] Zagłada Żydów z getta łódzkiego. W 50. rocznicę likwidacji getta łódzkiego, kom. red. Jan Fijałek i in., Łódź: Okręgowa Komisja Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Łodzi – Instytut Pamięci Narodowej i Muzeum Historii Miasta Łodzi, 1994.
Datner Szymon, 55 dni Wehrmachtu w Polsce. Zbrodnie dokonane na polskiej ludności cywilnej w okresie 1 IX – 25 X 1939, Warszawa: Wydawnictwo MON, 1967.
Dąbrowska Danuta, Zagłada skupisk żydowskich w „Kraju Warty” w okresie okupacji hitlerowskiej, „Biuletyn ŻIH” 1955, nr 1/2 (13/14).
Działalność młodzieżowych organizacji chalucowych w getcie, „Biuletyn ŻIH” 1965, nr 2 (54).
Encyclopedia of Camps and Ghettos, 1933–1945, t. 2: Ghettos in German-Occupied Eastern
Europe, cz. A, red. Martin Dean, współpraca Mel Hecker, Bloomington–Indianapolis: Indiana University Press i USHMM, 2012.
Farbstein Esther, Hidden in Thunder. Perspectives on Faith, Halachah and Leadership during the Holocaust, tłum. Deborah Stern, t. 1, Jerusalem: Feldheim, 2007.
Gutman Israel, Introduction: The Distinctiveness of the Łódź Ghetto [w:] Isaiah Trunk, Łódź Ghetto. A History, tłum. Robert Moses Shapiro, Bloomington–Indianapolis: Indiana University Press, 2006.
Historia Żydów łęczyckich na przestrzeni wieków, red. Tadeusz Grabarczyk, Łódź–Łęczyca: Towarzystwo Naukowe Płockie. Oddział w Łęczycy, 2012.
Huppert Shmuel, King of the Ghetto. Mordecai Haim Rumkowski, the Elder of Lodz Ghetto, „Yad Vashem Studies” 1983, nr 15.
Kto w takich czasach Żydów przechowuje? Polacy niosący pomoc ludności żydowskiej w czasie okupacji niemieckiej, red. Aleksandra Namysło, Warszawa: IPN, 2009.
Montague Patrick, Chełmno. Pierwszy nazistowski obóz zagłady, tłum. Tomasz S. Gałązka, Wołowiec: Czarne, 2014.
Nowicki Przemysław, Zanim „przybył z zaświatów”, nazywał się Winer. Krąg rodzinny i konspiracyjny Szlamka, uciekiniera z ośrodka zagłady w Chełmnie nad Nerem, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2009, nr 5.
Nowicki Przemysław, Kuberczyk Tomasz, Z archiwum Ringelbluma: Relacje Uszera Taube i Wołkowicza jako źródła do badań nad Zagładą Żydów z powiatów konińskiego i kolskiego [w:] Mniejszości narodowe w Wielkopolsce i ich dziedzictwo, t. 1: Żydzi, red. Piotr Kwiatkiewicz, Poznań: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa, 2012.
Pawlicka-Nowak Łucja, Mówią świadkowie Chełmna, Konin: Muzeum Okręgowe, 2004.
Pinkas hakehillot Polin, t. 1: Lodz vegahlil, red. Danuta Dąbrowska, Abraham Wein, Jeruszalaim: Jad wa-Szem, 1976.
Rudnicki Szymon, Żydzi w parlamencie II Rzeczypospolitej, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 2015.
Sakowska Ruta, Chełmno nad Nerem. Ostrzeżenia i pomoc, „Biuletyn ŻIH” 1987, nr 2 (142).
Sakowska Ruta, Dwa etapy. Hitlerowska polityka eksterminacji Żydów w oczach oϔiar.
Szkic historyczny i dokumenty, Wrocław i in.: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1986.
Sefer Linczic, red. Icchak Ididio Frenkel, Tel Awiw: Olej Linczic be-Israel, 1953.
Siepracka Dorota, Stanisław Kaszyński wobec eksterminacji Żydów w obozie zagłady w Chełmnie nad Nerem [w:] Kto w takich czasach Żydów przechowuje? Polacy niosący pomoc ludności żydowskiej w czasie okupacji niemieckiej, red. Aleksandra Namysło, Warszawa: IPN, 2009.
Sitarek Adam, Otoczone drutem państwo. Struktura i funkcjonowanie administracji żydowskiej getta łódzkiego, Łódź: IPN, 2016.
Sitarek Adam, „Zaprowiantowanie obozu jest podobno wzorowe”. Wiedza więźniów getta łódzkiego na temat ośrodka zagłady w Chełmnie nad Nerem, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2017, nr 13.
Sitarek Adam, Żydzi łęczyccy w czasie drugiej wojny światowej [w:] Historia Żydów łęczyckich na przestrzeni wieków, red. Tadeusz Grabarczyk, Łódź–Łęczyca: Towarzystwo Naukowe Płockie. Oddział w Łęczycy, 2012.
Świadectwa Zagłady. Obóz w Chełmnie nad Nerem. Getto wiejskie Czachulec, wybór dokumentów i oprac. Łucja Pawlicka-Nowak, Gdańsk: Muzeum II Wojny Światowej, 2014.
Tabaksblat Israel, Churbn Lodz. 6 jor naci-gehenen, Buenos Aires: Central Farband fun Pojlisze Jidn in Argentine, 1946.
Trunk Isaiah, Łódź Ghetto. A History, tłum. Robert Moses Shapiro, Bloomington–Indianapolis: Indiana University Press, 2006.
Urynowicz Marcin, Listy o Zagładzie. Kryptoinformacja, „Pamięć i Sprawiedliwość” 2002, nr 1.
Wardzyńska Maria, Był rok 1939. Operacja niemieckiej Policji Bezpieczeństwa w Polsce – Intelligenzaktion, Warszawa: IPN, 2009.
The Yad Vashem Encyclopedia of the Ghettos During the Holocaust, t. 1, red. Guy Miron, Jerusalem: Yad Vashem, 2009.
Zagłada Żydów z getta łódzkiego. W 50. rocznicę likwidacji getta łódzkiego, kom. red. Jan
Fijałek i in., Łódź: Okręgowa Komisja Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Łodzi – Instytut Pamięci Narodowej i Muzeum Historii Miasta Łodzi, 1994.
License
Copyright (c) 2019 Zagłada Żydów. Studia i Materiały
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International License.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
Other articles by the same auhtor(s)
- Adam Sitarek, Viktor Hahn’s Łódź ghetto diary , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: No. 16 (2020)
- Editors, Ewa Wiatr, Adam Sitarek, From the editors , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: No. 16 (2020)
- Adam Sitarek, Danuta Dąbrowska – pioneer researcher of the Łódź ghetto , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: No. 16 (2020)
- Adam Sitarek, “Food Provision in the Camp Is Purportedly Excellent…” What the Łódź Ghetto Residents Knew About the Chełmno nad Nerem Death Centre , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: No. 13 (2017)
- Adam Sitarek, Dawid Sierakowiak, Dziennik. Pięć zeszytów z łódzkiego getta , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: No. 11 (2015)
- Adam Sitarek, Facing a “Difficult Necessity.” Jewish Administration of the Łódź Ghetto in the Face of Deportations of Jews from the Reich and Protectorate (October–November 1941) , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: No. 8 (2012)
