Pokaż  Nr 21 (2025)

Nr 21 (2025)

ISSN:
1895-247X
eISSN:
2657-3571

Data publikacji:
2025-12-27

Dział: Z warsztatów badawczych

„Przy tym rozpacz wywożonych ludzi była okropna, słychać było płacz, lament i prośby”. Zbrodnia na polskich pensjonariuszach domów opieki we Włocławku (wiosna–lato 1942 r.)

Małgorzata Grzanka

m.grzanka@chelmno-muzeum.eu

kustosz w Muzeum byłego niemieckiego Obozu Zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem Oddział Muzeum Martyrologicznego w Żabikowie w dziale edukacji. Współautorka publikacji Cień zagłady. Początki funkcjonowania niemieckiego obozu zagłady w Chełmnie nad Nerem (2016), „Nazwali to, że biorą na roboty”. Dokumenty osobiste więźniów obozu zagłady w Chełmnie (2020).

ORCID logo https://orcid.org/0009-0005-6504-9125

Muzeum byłego niemieckiego Obozu Zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem Oddział Muzeum Martyrologicznego w Żabikowie

Zagłada Żydów. Studia i Materiały, Nr 21 (2025), Strony: 250-274

Data zgłoszenia: 2025-03-18
Data akceptacji: 2025-06-05

Data publikacji: 2025-12-27

DOI logo https://doi.org/10.32927/zzsim.1100

Abstrakt

Pensjonariusze domów opieki prowadzonych przez zgromadzenia zakonne oraz z przytułków miejskich we Włocławku w brutalny sposób zostali załadowani do samochodów i wywiezieni w nieznanym kierunku 28 kwietnia i 5 sierpnia 1942 r. Z korespondencji władz okupacyjnych miasta i Kraju Warty wynika, że to władze miejskie były inicjatorami likwidacji instytucji, następnie przejmując ich majątek. Wywózkę pensjonariuszy z 28 kwietnia zaplanowano w powiązaniu z zagładą getta we Włocławku (30 kwietnia – 2 maja 1942 r.). O przebiegu wydarzeń w mieście zeznawali świadkowie przesłuchiwani w 1945 r. Jako miejsce kaźni podopiecznych włocławskich instytucji wskazuje się obóz zagłady w Chełmnie (niem. Kulmhof). Kluczowe są zeznania byłego więźnia polskiego komanda roboczego działającego w obozie i byłych członków załogi obozowej przesłuchiwanych w latach sześćdziesiątych.

Źródła archiwalne | Archival sources
Google Scholar

Archiwum Diecezjalne we Włocławku
Google Scholar

Akta Kurii Diecezjalnej Włocławskiej, zak. I, 11, zak. II, 18
Google Scholar

Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej
Google Scholar

Główna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, 165/271, t. 1, 2, 7
Google Scholar

Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Poznaniu
Google Scholar

Akta procesu Henryka Mani, 1069/1/1, 1069/1/2
Google Scholar

Archiwum Państwowe w Bydgoszczy
Google Scholar

Urząd Wojewódzki Pomorski w Toruniu, 10681
Google Scholar

Archiwum Państwowe w Kaliszu
Google Scholar

Okręgowa Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich, 2
Google Scholar

Archiwum Państwowe w Poznaniu
Google Scholar

Samorząd Okręgowy w Poznaniu, 568, 573, 574
Google Scholar

Archiwum Państwowe w Toruniu Oddział we Włocławku
Google Scholar

Akta Miasta Włocławka, 2912
Google Scholar

Bundesarchiv Ludwigsburg
Google Scholar

203 AR-Z 69/59, t. 1, 2, 4
Google Scholar

Źródła publikowane | Published sources
Google Scholar

Proces Artura Greisera przed Najwyższym Trybunałem Narodowym, Warszawa: Główna Komisja Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce, 1946.
Google Scholar

Protokoły wizji lokalnej na terenach poobozowych w Chełmnie i lesie rzuchowskim przeprowadzonej 1 kwietnia 1945 r. przez przedstawicieli władz powiatu tureckiego, oprac. Bartłomiej Grzanka, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2023, nr 19.
Google Scholar

Sprawozdanie Komisji dla Badań Zbrodni Niemieckich w Polsce z pierwszego wyjazdu na teren obozu straceń w Chełmnie [26 maja 1945 r.], oprac. Bartłomiej Grzanka, „Polonia Maior Orientalis” 2024, t. 11.
Google Scholar

Literatura przedmiotu | Subject literature
Google Scholar

Baranowski Julian, Grabież dóbr kościelnych przez hitlerowców w świetle akt prezesa rejencji łódzkiej, [w:] Akcje okupanta hitlerowskiego wobec Kościoła rzymskokatolickiego w Kraju Warty, red. Antoni Galiński, Marek Budziarek, Łódź: Okręgowa Komisja Badania zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu w Łodzi Instytut Pamięci Narodowej i Muzeum Historii Miasta Łodzi, 1997.
Google Scholar

Bednarz Władysław, Obóz straceń w Chełmnie nad Nerem, przedmowa Wacław Barcikowski, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1946.
Google Scholar

Błażejowska Kalina, Bezduszni. Zapomniana zagłada chorych, Wołowiec: Czarne, 2023.
Google Scholar

Budziarek Marek, Polacy, dzieci czeskie i jeńcy radzieccy zamordowani w Chełmnie nad Nerem [w:] Ośrodek zagłady w Chełmnie nad Nerem i jego rola w hitlerowskiej polityce eksterminacyjnej, przedmowa Jan Fijałek, Konin: Muzeum Regionalne, 1995.
Google Scholar

Dąbrowska Danuta, Zagłada skupis żydowskich w „Kraju Warty” w okresie okupacji hitlerowskiej, „Biuletyn ŻIH” 1955, nr 1/2 (13/14).
Google Scholar

Debata: „Infrastruktura Zagłady: Kulmhof, Majdanek, Auschwitz, obozy „Einsatz Reinhardt” – próba analizy porównawczej” [w:] Infrastruktura akcji „Reinhardt”, red. Tomasz Kranz, Lublin: Państwowe Muzeum na Majdanku, 2023.
Google Scholar

Duda Henryk, Nonnenlager Schmückert. Obóz sióstr zakonnych w Bojanowie, „Szkice Bojanowskie” 1999, z. 1.
Google Scholar

Frątczak Wojciech, Diecezja włocławska w okresie II wojny światowej, Włocławek: Wydawnictwo Duszpasterstwa Rolników, 2013.
Google Scholar

Frątczak Wojciech, Działalność charytatywna Kościoła katolickiego we Włocławku w latach 1914–1939, „Zapiski Kujawsko-Dobrzyńskie” 2000, t. 14: Wyznania na Kujawach Wschodnich i w Ziemi Dobrzyńskiej.
Google Scholar

Gajewska Grażyna, Tomczak Maria, Musielak Michał i in., Bezużyteczni. Studia nad losami chorych i upośledzonych psychicznie w okresie rządów nazistowskich, Gniezno: Instytut Kultury Europejskiej, Poznań: Wydawnictwo Naukowe Contact/Abc, 2016.
Google Scholar

Gulczyński Janusz, Obóz śmierci w Chełmnie nad Nerem, Konin: Muzeum Regionalne, 1990.
Google Scholar

Hojan Artur, Munro Cameron, Techniki Zagłady w nazistowskich akcjach eutanazyjnych na terenie Kraju Warty (1939–1940) [w:] Zagłada chorych psychicznie. Pamięć i historia, red. Tadeusz Nasierowski, Grażyna Herczyńska, Dariusz Maciej Myszka, Warszawa: Eneteia Wydawnictwo Psychologii i Kultury, 2012.
Google Scholar

Jacewicz Wiktor, Woś Jan, Martyrologium polskiego duchowieństwa rzymskokatolickiego pod okupacją hitlerowską 1939–1945, z. 5: Zakony i zgromadzenia zakonne męskie i żeńskie, Warszawa: Akademia Teologii Katolickiej, 1981.
Google Scholar

Jędrzejczak Maria Laurencja, Zgromadzenie Sióstr Wspólnej Pracy od Niepokalanej Maryi w latach wojny 1939–1945, Lublin: s.n., 1982.
Google Scholar

Józefiak Sławomir, Getto w Koźminku. ZAL Bornhagen oczami świadków, „Kronika Wielkopolski” 2015, nr 2 (154).
Google Scholar

Librowski Stanisław, Materiały do dziejów diecezji włocławskiej czasu wojny 1939–1945, z. 1, Lublin: s.n., 1979.
Google Scholar

Łuczak Czesław, „Kraj Warty” 1939–1945. Studium historyczno-gospodarcze okupacji hitlerowskiej, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1972.
Google Scholar

Majdak Bolesław, Dzieje Zgromadzenia Ks. Ks. Orionistów w Polsce 1923–1945, Warszawa: Księża Orioniści, 1976.
Google Scholar

Montague Patrick, Chełmno. Pierwszy nazistowski obóz zagłady, tłum. Tomasz S. Gałązka, Wołowiec: Czarne, 2014.
Google Scholar

Nasierowski Tadeusz, Zagłada osób z zaburzeniami psychicznymi w okupowanej Polsce. Początek ludobójstwa, Warszawa: Neriton, 2008.
Google Scholar

Loose Ingo, Eksterminacja chorych w Kraju Warty. Stan badań i kontrowersje [w:] Medycyna w cieniu nazizmu, red. Michał Musielak, Katarzyna Beata Głodowska, Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego, 2015.
Google Scholar

Pakentreger Aleksander, Losy Żydów m. Kalisza i powiatu kaliskiego w okresie okupacji hitlerowskiej (od 1940 do 9 VII 1942 r.). Martyrologia i Zagłada, „Biuletyn ŻIH” 1980, nr 2/3 (114/115).
Google Scholar

Pietrowicz Aleksandra, Opieka medyczna nad ludnością polską w okupowanej Wielkopolsce w świetle dokumentów i wydawnictw Departamentu Informacji i Prasy Delegatury Rządu na Kraj z lat 1942–1944 [w:] Zagłada chorych psychicznie. Pamięć i historia, red. Tadeusz Nasierowski, Grażyna Herczyńska, Dariusz Maciej Myszka, Warszawa: Eneteia Wydawnictwo Psychologii i Kultury, 2012.
Google Scholar

Pszczółkowski Michał, Architektura Włocławka w latach 1918–1939, Włocławek–Łódź: Księży Młyn Dom Wydawniczy, 2019.
Google Scholar

Rejmanowski Tadeusz, Opieka zdrowotna i społeczna w latach 1939–1945 [w:] Włocławek. Dzieje miasta, t. 2: Lata 1918–1998, red. Jacek Staszewski, Włocławek: Włocławskie Towarzystwo Naukowe, 2001.
Google Scholar

Rudawski Bogumił, Grabież mienia w Kraju Warty 1939–1945. Działalność Urzędu Powierniczego w Poznaniu, Poznań: Instytut Zachodni: 2018.
Google Scholar

Schulze Dietmer, Fiebrandt Maria, Pacjenci narodowości niemieckiej w zakładzie leczniczo-opiekuńczym w Warcie [w:] Zagłada chorych psychicznie. Pamięć i historia, red. Tadeusz Nasierowski, Grażyna Herczyńska, Dariusz Maciej Myszka, Warszawa: Eneteia Wydawnictwo Psychologii i Kultury, 2012.
Google Scholar

Serwański Edward, Obóz zagłady w Chełmnie nad Nerem 1941–1945, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1964.
Google Scholar

Sziling Jan, Polityka okupanta hitlerowskiego wobec Kościoła katolickiego 1939–1945: tzw. Okręgi Rzeszy: Gdańsk-Prusy Zachodnie, Kraj Warty i Regencja Katowicka, Poznań: Instytut Zachodni, 1970.
Google Scholar

Sziling Jan, Z dziejów Włocławka w latach okupacji niemieckiej [w:] Włocławek. Dzieje miasta, t. 2: Lata 1918–1998, red. Jacek Staszewski, Włocławek: Włocławskie Towarzystwo Naukowe, 2001.
Google Scholar

Świadectwa Zagłady. Obóz w Chełmnie nad Nerem. Getto wiejskie Czachulec, wybór dok., wstęp i oprac. Łucja Pawlicka-Nowak przy współpracy Jolanty Adamskiej, Gdańsk: Muzeum II Wojny Światowej, 2014.
Google Scholar

Wiśniewski Tomasz Krystian, Polscy orioniści w obozie koncentracyjnym w Dachau, „Saeculum Christianum. Pismo historyczno-społeczne” 2011, z. 18/2.
Google Scholar

Wnuk Józef, Losy dzieci polskich w okresie okupacji hitlerowskiej, Warszawa: Młodzieżowa Agencja Wydawnicza, 1980.
Google Scholar

Woźniak Mieczysław Arkadiusz, Getta i obozy dla Żydów na terenie Kaliskiego w okresie okupacji hitlerowskiej, „Zeszyty Kaliskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk” 1997, t. 2.
Google Scholar

Netografia | Netography
Google Scholar

https://siostrywspolnejpracy.pl
Google Scholar

straty.pl
Google Scholar

Licencja

Prawa autorskie (c) 1970 Autor&"Zagłada Żydów. Studia i Materiały"

Creative Commons License

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.

https://creativecommons.org/licenses/by/4.0

Czasopismo publikowane jest w standardzie Diamond Open Access na licencji CC-BY-4.0 Deed - Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowa - Creative Commons

Podobne artykuły

<< < 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 > >> 

Możesz również Rozpocznij zaawansowane wyszukiwanie podobieństw dla tego artykułu.

Altmetryki

Cytowania w Google Scholar - kliknij ikonę, aby sprawdzić

Statystyki

Grzanka, M. (2025). „Przy tym rozpacz wywożonych ludzi była okropna, słychać było płacz, lament i prośby”. Zbrodnia na polskich pensjonariuszach domów opieki we Włocławku (wiosna–lato 1942 r.). Zagłada Żydów. Studia I Materiały, (21), 250–274. https://doi.org/10.32927/zzsim.1100

Udostępnij

                            Pokaż  Nr 21 (2025)

Nr 21 (2025)

ISSN:
1895-247X
eISSN:
2657-3571

Data publikacji:
2025-12-27

Dział: Z warsztatów badawczych