„Przy tym rozpacz wywożonych ludzi była okropna, słychać było płacz, lament i prośby”. Zbrodnia na polskich pensjonariuszach domów opieki we Włocławku (wiosna–lato 1942 r.)
Zagłada Żydów. Studia i Materiały, Nr 21 (2025), Strony: 250-274
Data zgłoszenia: 2025-03-18Data akceptacji: 2025-06-05
Data publikacji: 2025-12-27
https://doi.org/10.32927/zzsim.1100
Abstrakt
Pensjonariusze domów opieki prowadzonych przez zgromadzenia zakonne oraz z przytułków miejskich we Włocławku w brutalny sposób zostali załadowani do samochodów i wywiezieni w nieznanym kierunku 28 kwietnia i 5 sierpnia 1942 r. Z korespondencji władz okupacyjnych miasta i Kraju Warty wynika, że to władze miejskie były inicjatorami likwidacji instytucji, następnie przejmując ich majątek. Wywózkę pensjonariuszy z 28 kwietnia zaplanowano w powiązaniu z zagładą getta we Włocławku (30 kwietnia – 2 maja 1942 r.). O przebiegu wydarzeń w mieście zeznawali świadkowie przesłuchiwani w 1945 r. Jako miejsce kaźni podopiecznych włocławskich instytucji wskazuje się obóz zagłady w Chełmnie (niem. Kulmhof). Kluczowe są zeznania byłego więźnia polskiego komanda roboczego działającego w obozie i byłych członków załogi obozowej przesłuchiwanych w latach sześćdziesiątych.
Bibliografia
Źródła archiwalne | Archival sources
Google Scholar
Archiwum Diecezjalne we Włocławku
Google Scholar
Akta Kurii Diecezjalnej Włocławskiej, zak. I, 11, zak. II, 18
Google Scholar
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej
Google Scholar
Główna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, 165/271, t. 1, 2, 7
Google Scholar
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Poznaniu
Google Scholar
Akta procesu Henryka Mani, 1069/1/1, 1069/1/2
Google Scholar
Archiwum Państwowe w Bydgoszczy
Google Scholar
Urząd Wojewódzki Pomorski w Toruniu, 10681
Google Scholar
Archiwum Państwowe w Kaliszu
Google Scholar
Okręgowa Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich, 2
Google Scholar
Archiwum Państwowe w Poznaniu
Google Scholar
Samorząd Okręgowy w Poznaniu, 568, 573, 574
Google Scholar
Archiwum Państwowe w Toruniu Oddział we Włocławku
Google Scholar
Akta Miasta Włocławka, 2912
Google Scholar
Bundesarchiv Ludwigsburg
Google Scholar
203 AR-Z 69/59, t. 1, 2, 4
Google Scholar
Źródła publikowane | Published sources
Google Scholar
Proces Artura Greisera przed Najwyższym Trybunałem Narodowym, Warszawa: Główna Komisja Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce, 1946.
Google Scholar
Protokoły wizji lokalnej na terenach poobozowych w Chełmnie i lesie rzuchowskim przeprowadzonej 1 kwietnia 1945 r. przez przedstawicieli władz powiatu tureckiego, oprac. Bartłomiej Grzanka, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2023, nr 19.
Google Scholar
Sprawozdanie Komisji dla Badań Zbrodni Niemieckich w Polsce z pierwszego wyjazdu na teren obozu straceń w Chełmnie [26 maja 1945 r.], oprac. Bartłomiej Grzanka, „Polonia Maior Orientalis” 2024, t. 11.
Google Scholar
Literatura przedmiotu | Subject literature
Google Scholar
Baranowski Julian, Grabież dóbr kościelnych przez hitlerowców w świetle akt prezesa rejencji łódzkiej, [w:] Akcje okupanta hitlerowskiego wobec Kościoła rzymskokatolickiego w Kraju Warty, red. Antoni Galiński, Marek Budziarek, Łódź: Okręgowa Komisja Badania zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu w Łodzi Instytut Pamięci Narodowej i Muzeum Historii Miasta Łodzi, 1997.
Google Scholar
Bednarz Władysław, Obóz straceń w Chełmnie nad Nerem, przedmowa Wacław Barcikowski, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1946.
Google Scholar
Błażejowska Kalina, Bezduszni. Zapomniana zagłada chorych, Wołowiec: Czarne, 2023.
Google Scholar
Budziarek Marek, Polacy, dzieci czeskie i jeńcy radzieccy zamordowani w Chełmnie nad Nerem [w:] Ośrodek zagłady w Chełmnie nad Nerem i jego rola w hitlerowskiej polityce eksterminacyjnej, przedmowa Jan Fijałek, Konin: Muzeum Regionalne, 1995.
Google Scholar
Dąbrowska Danuta, Zagłada skupis żydowskich w „Kraju Warty” w okresie okupacji hitlerowskiej, „Biuletyn ŻIH” 1955, nr 1/2 (13/14).
Google Scholar
Debata: „Infrastruktura Zagłady: Kulmhof, Majdanek, Auschwitz, obozy „Einsatz Reinhardt” – próba analizy porównawczej” [w:] Infrastruktura akcji „Reinhardt”, red. Tomasz Kranz, Lublin: Państwowe Muzeum na Majdanku, 2023.
Google Scholar
Duda Henryk, Nonnenlager Schmückert. Obóz sióstr zakonnych w Bojanowie, „Szkice Bojanowskie” 1999, z. 1.
Google Scholar
Frątczak Wojciech, Diecezja włocławska w okresie II wojny światowej, Włocławek: Wydawnictwo Duszpasterstwa Rolników, 2013.
Google Scholar
Frątczak Wojciech, Działalność charytatywna Kościoła katolickiego we Włocławku w latach 1914–1939, „Zapiski Kujawsko-Dobrzyńskie” 2000, t. 14: Wyznania na Kujawach Wschodnich i w Ziemi Dobrzyńskiej.
Google Scholar
Gajewska Grażyna, Tomczak Maria, Musielak Michał i in., Bezużyteczni. Studia nad losami chorych i upośledzonych psychicznie w okresie rządów nazistowskich, Gniezno: Instytut Kultury Europejskiej, Poznań: Wydawnictwo Naukowe Contact/Abc, 2016.
Google Scholar
Gulczyński Janusz, Obóz śmierci w Chełmnie nad Nerem, Konin: Muzeum Regionalne, 1990.
Google Scholar
Hojan Artur, Munro Cameron, Techniki Zagłady w nazistowskich akcjach eutanazyjnych na terenie Kraju Warty (1939–1940) [w:] Zagłada chorych psychicznie. Pamięć i historia, red. Tadeusz Nasierowski, Grażyna Herczyńska, Dariusz Maciej Myszka, Warszawa: Eneteia Wydawnictwo Psychologii i Kultury, 2012.
Google Scholar
Jacewicz Wiktor, Woś Jan, Martyrologium polskiego duchowieństwa rzymskokatolickiego pod okupacją hitlerowską 1939–1945, z. 5: Zakony i zgromadzenia zakonne męskie i żeńskie, Warszawa: Akademia Teologii Katolickiej, 1981.
Google Scholar
Jędrzejczak Maria Laurencja, Zgromadzenie Sióstr Wspólnej Pracy od Niepokalanej Maryi w latach wojny 1939–1945, Lublin: s.n., 1982.
Google Scholar
Józefiak Sławomir, Getto w Koźminku. ZAL Bornhagen oczami świadków, „Kronika Wielkopolski” 2015, nr 2 (154).
Google Scholar
Librowski Stanisław, Materiały do dziejów diecezji włocławskiej czasu wojny 1939–1945, z. 1, Lublin: s.n., 1979.
Google Scholar
Łuczak Czesław, „Kraj Warty” 1939–1945. Studium historyczno-gospodarcze okupacji hitlerowskiej, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1972.
Google Scholar
Majdak Bolesław, Dzieje Zgromadzenia Ks. Ks. Orionistów w Polsce 1923–1945, Warszawa: Księża Orioniści, 1976.
Google Scholar
Montague Patrick, Chełmno. Pierwszy nazistowski obóz zagłady, tłum. Tomasz S. Gałązka, Wołowiec: Czarne, 2014.
Google Scholar
Nasierowski Tadeusz, Zagłada osób z zaburzeniami psychicznymi w okupowanej Polsce. Początek ludobójstwa, Warszawa: Neriton, 2008.
Google Scholar
Loose Ingo, Eksterminacja chorych w Kraju Warty. Stan badań i kontrowersje [w:] Medycyna w cieniu nazizmu, red. Michał Musielak, Katarzyna Beata Głodowska, Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego, 2015.
Google Scholar
Pakentreger Aleksander, Losy Żydów m. Kalisza i powiatu kaliskiego w okresie okupacji hitlerowskiej (od 1940 do 9 VII 1942 r.). Martyrologia i Zagłada, „Biuletyn ŻIH” 1980, nr 2/3 (114/115).
Google Scholar
Pietrowicz Aleksandra, Opieka medyczna nad ludnością polską w okupowanej Wielkopolsce w świetle dokumentów i wydawnictw Departamentu Informacji i Prasy Delegatury Rządu na Kraj z lat 1942–1944 [w:] Zagłada chorych psychicznie. Pamięć i historia, red. Tadeusz Nasierowski, Grażyna Herczyńska, Dariusz Maciej Myszka, Warszawa: Eneteia Wydawnictwo Psychologii i Kultury, 2012.
Google Scholar
Pszczółkowski Michał, Architektura Włocławka w latach 1918–1939, Włocławek–Łódź: Księży Młyn Dom Wydawniczy, 2019.
Google Scholar
Rejmanowski Tadeusz, Opieka zdrowotna i społeczna w latach 1939–1945 [w:] Włocławek. Dzieje miasta, t. 2: Lata 1918–1998, red. Jacek Staszewski, Włocławek: Włocławskie Towarzystwo Naukowe, 2001.
Google Scholar
Rudawski Bogumił, Grabież mienia w Kraju Warty 1939–1945. Działalność Urzędu Powierniczego w Poznaniu, Poznań: Instytut Zachodni: 2018.
Google Scholar
Schulze Dietmer, Fiebrandt Maria, Pacjenci narodowości niemieckiej w zakładzie leczniczo-opiekuńczym w Warcie [w:] Zagłada chorych psychicznie. Pamięć i historia, red. Tadeusz Nasierowski, Grażyna Herczyńska, Dariusz Maciej Myszka, Warszawa: Eneteia Wydawnictwo Psychologii i Kultury, 2012.
Google Scholar
Serwański Edward, Obóz zagłady w Chełmnie nad Nerem 1941–1945, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1964.
Google Scholar
Sziling Jan, Polityka okupanta hitlerowskiego wobec Kościoła katolickiego 1939–1945: tzw. Okręgi Rzeszy: Gdańsk-Prusy Zachodnie, Kraj Warty i Regencja Katowicka, Poznań: Instytut Zachodni, 1970.
Google Scholar
Sziling Jan, Z dziejów Włocławka w latach okupacji niemieckiej [w:] Włocławek. Dzieje miasta, t. 2: Lata 1918–1998, red. Jacek Staszewski, Włocławek: Włocławskie Towarzystwo Naukowe, 2001.
Google Scholar
Świadectwa Zagłady. Obóz w Chełmnie nad Nerem. Getto wiejskie Czachulec, wybór dok., wstęp i oprac. Łucja Pawlicka-Nowak przy współpracy Jolanty Adamskiej, Gdańsk: Muzeum II Wojny Światowej, 2014.
Google Scholar
Wiśniewski Tomasz Krystian, Polscy orioniści w obozie koncentracyjnym w Dachau, „Saeculum Christianum. Pismo historyczno-społeczne” 2011, z. 18/2.
Google Scholar
Wnuk Józef, Losy dzieci polskich w okresie okupacji hitlerowskiej, Warszawa: Młodzieżowa Agencja Wydawnicza, 1980.
Google Scholar
Woźniak Mieczysław Arkadiusz, Getta i obozy dla Żydów na terenie Kaliskiego w okresie okupacji hitlerowskiej, „Zeszyty Kaliskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk” 1997, t. 2.
Google Scholar
Netografia | Netography
Google Scholar
https://siostrywspolnejpracy.pl
Google Scholar
straty.pl
Google Scholar
Licencja
Prawa autorskie (c) 1970 Autor&"Zagłada Żydów. Studia i Materiały"

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0
Czasopismo publikowane jest w standardzie Diamond Open Access na licencji CC-BY-4.0 Deed - Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowa - Creative Commons
Podobne artykuły
- Michael Phayer, „Udzielanie pomocy Żydom nie jest rzeczą łatwą”. Polityka Watykanu wobec Zagłady – ciągłość czy zmiana? , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 5 (2009)
- Dariusz Libionka, Zapisy dotyczące Żydów w warszawskich kronikach policyjnych z lat 1942–1944 , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 10 (2014)
- Ewa Wiatr, „Zdawanie Żydów” – udział policjantów granatowych w wysiedlaniu Żydów na przykładzie powiatu radomszczańskiego , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 10 (2014)
- Adam Kopciowski, Pinkes Warsze – Kronika Warszawy , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 10 (2014)
- Bożena Szaynok, „Tuż po Zagładzie”. Kościół wobec problematyki żydowskiej (VII 1944–VII 1946) , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 5 (2009)
- Stanisław Obirek, Dialog chrześcijańsko-żydowski z Zagładą w tle , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 5 (2009)
- Nawojka Cieślińska-Lobkowicz, Habent sua fata libelli. Okupacyjny rynek sztuki w Warszawie a własność żydowska , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 10 (2014)
- Barbara Engelking, Tajemnica Hesi. Zapis emocji w świadectwach Zagłady , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 10 (2014)
- Marta Janczewska, Warszawska Rada Żydowska w świetle dokumentów urzędowych z Archiwum Ringelbluma , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 10 (2014)
- Jan Grabowski, Doris Tausendfreund, Erzwungener Verrat. Jüdische “Greifer” im Dienst der Gestapo, 1943-1945 , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 4 (2008)
<< < 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 > >>
Możesz również Rozpocznij zaawansowane wyszukiwanie podobieństw dla tego artykułu.
English
Język Polski
https://orcid.org/0009-0005-6504-9125
