English
Polish
Kto, kiedy i dlaczego? Ucieczki polskich Żydów przed Niemcami do Związku Radzieckiego jesienią 1939 i latem 1941 r. w perspektywie porównawczej
Zagłada Żydów. Studia i Materiały, Nr 18 (2022), strony: 19-47
Data publikacji: 2023-03-11
Abstrakt
Na przykładzie pięciu biografii polskich Żydów autor analizuje w artykule motywy i drogi ucieczki przed Niemcami. Za podstawę źródłową posłużyły dzienniki, listy, wspomnienia, wczesne relacje i wywiady. Na podstawie analizy motywów i okoliczności ucieczek zostały ze sobą porównane dwa etapy: pierwszy, tuż po rozpoczęciu niemieckiej i sowieckiej okupacji Polski we wrześniu 1939 r., drugi, następujący po niemieckiej inwazji na Związek Radziecki w czerwcu 1941 r. Z porównania tego wynika, że mimo wielu różnic dominują podobieństwa dotyczące okoliczności ucieczek. W obydwu przypadkach o życiu i śmierci decydowały: czas ucieczki, geograficzna bliskość linii frontu, zasoby finansowe, czynniki rodzinne towarzyszące podejmowaniu decyzji, a także wiek oraz płeć.
Słowa kluczowe
ucieczki, uchodźcy, okupacja sowiecka, okupacja niemiecka, Herman Kruk, Simon Davidson, Artur Szlifersztejn, Fajwel Wajner, Binjomin Hruszowski
Bibliografia
Źródła archiwalne / Archival sources
Archiwum YIVO
RG 1464, Box 4, Folder 41, Jerzy Gliksman Papers, Jerzy Gliksman, Jewish Exiles in Soviet Russia (1939–1943), Part I (1947)
Źródła publikowane / Published Sources
Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 3: Relacje z Kresów, oprac. Andrzej Żbikowski, Warszawa: ŻIH, 2000.
Interviews with Polish and Russian Jewish DP’s in DP Camps on Their Observations of Jewish Life in Soviet Russia, red. Rachel Erlich, New York: AJC, 1948.
Die Verfolgung und Ermordung der europäischen Juden durch das nationalsozialistische Deutschland 1933–1945, t. 4: Polen, September 1939 – Juli 1941, red. Klaus-Peter Friedrich, Andrea Löw, Berlin: De Gruyter–Oldenbourg, 2011.
Die Verfolgung und Ermordung der europäischen Juden, t. 7: Sowjetunion mit annektierten Gebieten I: Besetzte sowjetische Gebiete unter deutscher Militärverwaltung, Baltikum und Transnistrien, red. Bert Hoppe, Hildrun Glass, München: De Gruyter–Oldenbourg, 2011.
Wspomnienia / memuars
Davidson Simon, My War Years, 1939–1945, tłum. Marie Morgens, San Antonio: University of Texas, 1981.
Harshav Benjamin, The Meaning of Yiddish, Stanford: Stanford University Press, 1999.
Kruk Herman, The Last Days of the Jerusalem of Lithuania. Chronicles from the Vilna Ghetto and the Camps, 1939–1944, red. i tłum. Benjamin Harshav, New Haven: Yale University Press, 2002.
Literatura przedmiotu / Content related literature
Adler Eliyana R., Hrubieszów at the Crossroads: Polish Jews Navigate the German and Soviet Occupations, „Holocaust and Genocide Studies“ 2014, t. 28, nr 1.
Adler Eliyana R., Na skrzyżowaniu dróg: Hrubieszów i polscy Żydzi między okupacją niemiecką i sowiecką [w:] Syberiada Żydów polskich. Losy uchodźców z Zagłady, red. Lidia Zessin-Jurek, Katharina Friedla, Warszawa: ŻIH, 2020.
Adler Eliyana R., Aleksiun Natalia, Seeking Relative Safety: The Flight of Polish Jews to the East in the Autumn of 1939, „Yad Vashem Studies” 2018, t. 46, nr 1.
Altshuler Mordechai, Soviet Jewry on the Eve of the Holocaust: A Social and Demographic Profile, Jerusalem: Centre for Research of East European Jewry, 1998.
Altshuler Mordechai, Escape and Evacuation of Soviet Jews at the Time of the Nazi Invasion [w:] The Holocaust in the Soviet Union: Studies and Sources on the Destruction of the Jews in the Nazi-Occupied Territories of the USSR, 1941–1945, red. Lucjan Dobroszycki i in., Armonk, NY: M.E. Sharpe, 1993.
Arad Yitzhak, The Holocaust in the Soviet Union, Lincoln: University of Nebraska Press, 2009.
Boćkowski Daniel, Losy żydowskich uchodźców z centralnej i zachodniej Polski przebywających na Kresach Północno-Wschodnich w latach 1939–1941 [w:] Świat NIEpożegnany. Żydzi na dawnych ziemiach wschodnich Rzeczypospolitej w XVIII–XX wieku, red. Krzysztof Jasiewicz, Warszawa: Oficyna Wydawnicza Rytm, 2004.
Dubson Vadim, On the Problem of the Evacuation of Soviet Jews in 1941 (New Archival Sources), „Jews in Eastern Europe” 1999, t. 40, nr 3.
Edele Mark, Warlik Wanda, Saved by Stalin? Trajectories and Numbers of Polish Jews in the Soviet Second World War [w:] Shelter from the Holocaust. Rethinking Jewish Survival in the Soviet Union, red. Mark Edele, Sheila Fitzpatrick, Atina Grossmann, Detroit: Wayne State University Press, 2017.
Estraikh Gennady, The Missing Years: Yiddish Writers in Soviet Białystok, 1939–41, „East European Jewish Affairs” 2016, t. 46, nr 2.
Feferman Kiril, Jewish Refugees and Evacuees under Soviet Rule and German Occupation:
The North Caucasus [w:] Revolution, Repression and Revival: The Soviet Jewish Experience, red. Zvi Gitelman i in., Lanham, MD: Rowman & Littlefield Publishers, 2007.
Fitzpatrick Sheila, Annexation, Evacuation, and Antisemitism in the Soviet Union, 1939– 1946 [w:] Shelter from the Holocaust. Rethinking Jewish Survival in the Soviet Union, red. Mark Edele i in., Detroit: Wayne State University Press, 2017.
Friedländer Saul, The Years of Extermination. Nazi Germany and the Jews, 1939–1945, New York: Harper Collins Publishers, 2007 [wyd. polskie: Czas eksterminacji. Nazistowskie Niemcy i Żydzi 1939–1945, tłum. Sławomir Kupisz, Anna Maria Nowak,Krzysztof Masłowski, Warszawa: Prószyński Media, 2010].
Gross Jan T., Revolution from Abroad. The Soviet Conquest of Poland’s Western Ukraine and Western Belorussia, wyd. rozsz., Princeton, NJ: Princeton University Press, 2002.
Markus Nesselrodt, Kto, kiedy i dlaczego? Ucieczki polskich Żydów przed Niemcami
Gurjanow Aleksandr, Żydzi jako specpieriesieleńcy-bieżeńcy w Obwodzie Archangielskim 1940–1941 [w:] Świat NIEpożegnany. Żydzi na dawnych ziemiach wschodniej Rzeczypospolitej w XVII–XX wieku, red. Krzysztof Jasiewicz, Warszawa: Oficyna Wydawnicza Rytm, 2004.
Hryciuk Grzegorz, Victims 1939–1941: The Soviet Repression in Eastern Poland [w:] Shared History – Divided Memory. Jews and Others in Soviet-Occupied Poland, 1939–1941, red. Elazar Barkan i in., Leipzig: Leipziger Universitätsverlag, 2007.
Kaganovitch Albert, Jewish Refugees and Soviet Authorities during World War II, „Yad Vashem Studies” 2010, nr 38/2.
Kaganovitch Albert, Stalin’s Great Power Politics, the Return of Jewish Refugees to Poland, and Continued Migration to Palestine, 1944–1946, „Holocaust and Genocide Studies” 2012, t. 26, nr 1.
Levin Dov, The Lesser of Two Evils: Eastern European Jewry under Soviet Rule 1939–1941, Philadelphia: Jewish Publication Society, 1995.
Litvak Yosef, Jewish Refugees from Poland in the USSR, 1939–1946 [w:] Bitter Legacy. Confronting the Holocaust in the USSR, red. Zvi Gitelman, Bloomington: Indiana University Press, 1997.
Manley Rebecca, To the Tashkent Station: Evacuation and Survival in the Soviet Union at War, Ithaca: Cornell University Press, 2009.
Nesselrodt Markus, Dem Holocaust entkommen. Polnische Juden in der Sowjetunion, 1939–1946, Berlin: De Gruyter–Oldenbourg, 2019.
Pinchuk Ben-Cion, Jewish Refugees in Soviet Poland 1939–1941, „Jewish Social Studies“ 1978, t. 40, nr 2.
Prais Lea, Displaced Persons at Home: Refugees in the Fabric of Jewish Life in Warsaw, September 1939–July 1942, Jerusalem: Yad Vashem, 2015.
Reitlinger Gerald, The Final Solution. The Attempt to Exterminate the Jews of Europe, 1939–1945, London: Thomas Yoseloff, 1968.
Stankowski Albert, Weiser Piotr, Demograficzne skutki Holokaustu [w:] Następstwa zagłady Żydów. Polska 1944–2010, red. Feliks Tych, Monika Adamczyk-Garbowska, Lublin: Wydawnictwo UMCS , 2011.
Stronski Paul, Tashkent. Forging a Soviet City, 1930–1966, Pittsburgh: University of Pittsburgh Press, 2010.
Syberiada Żydów polskich. Losy uchodźców z Zagłady, red. Lidia Zessin-Jurek, Katharina Friedla, Warszawa: ŻIH, 2020.
Tartakower Arieh, Grossmann Kurt R., The Jewish Refugee, New Jork: Institute of Jewish Affairs of the American Jewish Congress and the World Jewish Congress, 1944.
Wieliczko Mieczysław, Migracje przez „linię demarkacyjną” w latach 1939–1949 [w:] Położenie ludności polskiej na terytorium ZSRR i wschodnich ziemiach II Rzeczypospolitej w czasie II wojny światowej, red. Adam Marszałek, Toruń: UMK, 1990.
Wierzbicki Marek, Soviet Economy in Annexed Eastern Poland, 1939–1941 [w:] Stalin and Europe: Imitation and Domination, 1928–1953, red. Timothy Snyder, Ray Brandon, Oxford: Oxford University Press, 2014.
Zessin-Jurek Lidia, Neither this way nor that, nor any other – Polish Jewish refugees facing the no man’s land on the German-Soviet border (1939–1949), „East European Jewish Affairs“ (w przygotowaniu).
Żbikowski Andrzej, U genezy Jedwabnego: Żydzi na kresach północno-wschodnich II Rzeczypospolitej wrzesień 1939 – lipiec 1941, Warszawa: ŻIH, 2006.
Licencja
Copyright (c) 2023 Zagłada Żydów. Studia i Materiały
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
