English
Polish
Traces of Unknown Pre-war Jewish Collectors and Owners of Works of Art
Nawojka Cieślińska-Lobkowicz
nawojka.lobkowicz@arcor.de Bioart historian, independent provenance investigator; expert on the subject matter of works of art and other cultural property looted during WWII from public collections as well as on private Polish and Jewish owners and post-war restitution; author of numerous publications in Polish and other languages devoted to this subject matter. Lives in Warsaw and Starnberg near Munich.
https://orcid.org/0000-0002-8646-285X
Zagłada Żydów. Studia i Materiały, No. 17 (2021), pages: 486-522
Publication date: 2021-12-23
Abstract
In pre-war Poland there was a large group of Jewish collectors and owners of works of art, paintings in particular. The names of some of them appeared in the catalogs of prestigious exhibitions organized in Warsaw, Cracow or Lviv, while many others did not make their collections publicly available or have done so incognito. Almost all of them perished in the Holocaust, and their works of Polish (including Polish-Jewish) and foreign artists and their entire assets were lost as a result of Nazi confiscation or misappropriation by non-Jewish population. After the war, the existence of this deserving group for culture and art was completely erased from collective memory.
It was only recently that the first publications devoted to certain representatives and communities of Polish Jewish collectors were published, combined with attempts to reconstruct their collections. These are isolated cases because they require difficult and often not fruitful archival research. One example of such an extensive and largely unresearched archive material is cited by the author of war loss questionnaires kept in many national archives. However, their usefulness in examining individual collections and their fate, as well as the fate of their Jewish owners, is limited. In this context, the greater is value of compensation files based on the the Federal Restitution Law (BRüG) adopted in 1957, held in the Berlin State Archives, since significant part of the holdings are applications of Polish Jews regarding their movable property appropriated by the Third Reich. This archive material, which has not yet been explored by Polish researchers, is a highly wealthy source of knowledge in many respects. There are files of tens of unknown (or completely forgotten) Polish Jewish art owners, including undeniable collectors. The compensation claims submitted by them or their descendants in the late 1950s and 1960s in West Berlin provide plenty of data on German robbery and its mechanisms; they sometimes include information on the origin of the collections, a list of lost works of art or their detailed description. The Berlin archives also allow you to learn about the occupation-time and post-war fate of the robbed owners, as well as their pre-war status, lifestyle and the character of their collections. The author, on the basis of three claims by Cracow collectors, shows the significance and wealth of the sources discovered in Berlin: Artur Wohl, the lawyer Schilim Jung, and the owners of the carpet factory Jakub and Regina Mikenbrun.
Keywords
Pre-war collectors in Poland, art collections of Polish Jews, Polish painters, Polish-Jewish painters, Nazi appropriation of works of art, the Generalgouvernement, war losses in the field of culture, restitution of property, questionnaires of war damages/losses in Poland, Office of War Compensation (BOW), Federal Restitution Law (Bundesrückerstattungsgesetz, BRüG), compensation files in the Berlin State Archive (Landesarchiv Berlin Wiedergutmachungsakten, WGA), Leon Braciejowski, Aleksander Lauterbach, Artur Wohl, Schilim Jung, Jakub and Regina Mikenbrun, Karol Estreicher, Kajetan Mühlmann, Joseph Mühlmann, Gustav Barthel, Max Liebermann
References
Źródła archiwalne / Archival sources
Archiwum Państwowe w Warszawie
Zarząd Miasta Wydział Strat Wojennych, 147
Archiwum Narodowe w Krakowie
/699/176
/699/188
/699/214
/699/277
, Starosta m. Krakowa, 218
Landesarchiv Berlin Wiedergutmachungsakten (Krajowe Archiwum Berlina Akta odszkodowawcze)
Schilim Jung: 25 WGA 20392–20394/59
Jakub i Regina Mikenbrun: 71 WGA 10176–10180/59, 75 WGA 14989–14993/59
Adolf Schwarzbart: 31 WGA 1909-11/59
Artur Wohl: 34 WGA 2615–2618/51, 34 WGA 2857/51; 34 WGA 3615/51, 62/65/62 WGA 5482–5485/59, 62 WGA 85/65; 62 WGA 76/68; 64 WGA 825/65
United States Holocaust Memorial Museum
RG-50.106*0113, Interview with Riane Gruss
W archiwum autorki: korespondencja z potomkami kolekcjonerów
Źródła publikowane / Published sources
Alex Lauterbach’s Oral History, https://www.yiddishbookcenter.org/collections/oral-histories/interviews/woh-fi-0000381/alex-lauterbach-2013.
The Black Book of Polish Jewry, red. Jacob Apenszlak, New York: The American Federation for Polish Jews, 1943.
Blumenthal Max, Charlie Marr [w:] California Holocaust Memorial Week Book, red. Rebecca Cohn, Sacramento: California Legislative Assembly, 2006.
Braciejowski Leib, Claim in respect of Palestinian-owned property in Poland, 26 X 1948, kopia w archiwum autorki.
Pospieszalski Karol M., Documenta Occupationis, t 5, Poznań: Instytut Zachodni, 1952, https://www.iz.poznan.pl/archiwum/wp-content/uploads/2019/10/DOCUMENTA-OCCUPATIONIS-V_ENG.pdf.
Problem reparacji, odszkodowań i świadczeń w stosunkach polsko-niemieckich 1944–2004, t. 2: Dokumenty, red. Sławomir Dębski, Witold Góralski, Warszawa: PISM, 2004.
„Verordnungsblatt für das Generalgouvernement” 1939.
„Verordnungsblatt für das Generalgouvernement” 1940, cz. 1.
Literatura przedmiotu i inne publikacje / Content related Literature and onther Publicatios
„Arisierung” und Restitution. Die Rückerstattung jüdischen Eigentums in Deutschland und Österreichs nach 1945 und 1989, red. Constantin Goschler, Jürgen Lillteicher, Göttingen: Wallstein, 2002.
Bandurska Zofia, Kacprzak Dariusz, Kosiewski Piotr, Romanowska-Zadrożna Maria, Steinborn Bożena, Tarnowska Magdalena, Badania proweniencyjne muzealiów pod kątem ich ewentualnego pochodzenia z własności żydowskiej, „Muzealnictwo” 2012, nr 3, https://nimoz.pl/files//articles/88/Wskazowki%2Cartykul_z_Muzealnictwa_53_2012.pdf.
Baranowski Julian, Baranowski Krzysztof, Berliński Lechosław, Lech Andrzej, Sitkiewicz Franciszek, Raport z oszacowania strat i szkód poniesionych przez miasto Łódź wskutek wybuchu i trwania II wojny światowej oraz wynikłych z organizacji i funkcjonowania Litzmannstadt getto, Łódź: Urząd m. Łodzi, 2006.
Bielawna Barbara, Straty miasta Poznania powstałe w związku z wojna i okupacją niemiecką w latach 1939–1945 – materiały źródłowe w zasobie Archiwum Państwowego w Poznaniu, https://www.archiwa.gov.pl/images/docs/referaty/straty_wojenne.pdf.
Chwalewik Edward, Zbiory polskie. Archiwa, bibljoteki, gabinety, galerje, muzea i inne zbiory pamiątek przeszłości w Ojczyźnie i na Obczyźnie, Warszawa–Kraków: Wydawnictwo J. Mortkowicza, 1926 (t. 1) i 1927 (t. 2).
Cieślińska-Lobkowicz Nawojka, Habent sua fata libelli. Okupacyjny rynek sztuki w Warszawie a własność żydowska, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2014, nr 10, t. 1.
Cieślińska-Lobkowicz Nawojka, Recenzja: D. Kacprzak, Kolekcje Ziemi Obiecanej; (katalog MNW) Bronisław Krystall. Testament, „Herito” 2016, nr 24, s. 252–255.
Cieślińska-Lobkowicz Nawojka, Śmierć antykwariusza na Chłodnej, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2016, nr 12.
Cultural Losses of Poland. Index of Polish cultural losses during the German occupation, 1939–1944, red. Charles Estreicher, London 1944 [reprint w: Karol Estreicher jr, Straty kultury polskiej pod okupacją niemiecką 1939–1944 wraz z oryginalnymi dokumentami grabieży, Kraków: Pałac Sztuki Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych, 2003].
Goschler Constantin, Schuld und Schulden: die Politik der Wiedergutmachung für NS-Verfolgte seit 1945, Göttingen: Wallstein, 2005.
Grenzen der Wiedergutmachung: die Entschädigung für NS-Verfolgte in West- und Osteuropa 1945–2000, red. Hans-Günter Hockerts, Göttingen: Wallstein 2006.
Jacek Malczewski 1855–1929, Pałac Sztuki, lipiec–sierpień–wrzesień 1939, Kraków: Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie, 1939.
Józef Mehoffer, Warszawa: Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych, czerwiec–lipiec–sierpień 1935.
Kacprzak Dariusz, Kolekcje Ziemi Obiecanej. Zbiory artystyczne łódzkiej burżuazji wielkoprzemysłowej w latach 1880–1939, Warszawa: Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów, 2015.
Katalog wystawy pamiątkowej dzieł Maurycego Gottlieba, Kraków: Muzeum Narodowe, marzec 1932.
Klarecki Mariusz, Warszawskie kolekcje żydowskie i ich zagłada podczas okupacji, „The Warsaw Institute Review”, 26 X 2019, https://warsawinstitute.org/pl/warszawskie-kolekcje-zydowskie-i-ich-zaglada-podczas-okupacji/.
Kowalski Wojciech, Likwidacja skutków wojny w dziedzinie kultury, Warszawa: Instytut Kultury 1990.
Kowalski Wojciech, Problem szacunku szkód w zakresie polskiego dziedzictwa kulturowego wyrządzonych Polsce podczas II wojny światowej przez agresora niemieckiego [w:] Problem reparacji, odszkodowań i świadczeń w stosunkach polsko-niemieckich 1944–2004, t. 1: Studia, red. Sławomir Dębski, Witold Góralski, Warszawa: PISM, 2004.
Lillteicher Jürgen, Raub. Recht und Restitution: die Rückerstattung jüdischen Eigentums in der frühen Bundesrepublik, Göttingen: Wallstein, 2007.
Łyś Grzegorz, Rachunek za Warszawę, „Rzeczpospolita”, 13 VIII 2004, za: https://um.warszawa.pl/-/rzeczpospolita-rachunek-za-warszawe-.
Nach der Verfolgung: Wiedergutmachung nationalsozialistischen Unrechts in Deutschland?, red. Hans-Günter Hockerts, Christiane Kuller, Göttingen: Wallstein, 2003.
Olkowski Roman, Kolekcja Rotwandów. Losy polskich zbiorów w dobie bezprawnych praktyk [w:] Adlojada. Prawo i kultura, red. Jaromir Brejdak i in., Szczecin: Muzeum Narodowe w Szczecinie, 2016.
Olkowski Roman, Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie (1860–1940, 1948). Zarys historyczny i katalog zbiorów, Warszawa: Ministerstwo Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu, 2021.
Raub und Restitution. „Arisierung” und Rückerstattung des jüdischen Eigentums in Europa, red. Constantin Goschler, Philipp Ther, Frankfurt am Main: Fischer, 2003 (wyd. anglojęzyczne: Robbery and Restitution: The Conflict over Jewish Property in Europe, red. Martin Dean, New York: Berghahn Books, 2007).
Ruchniewicz Krzysztof, Prace Biura Rewindykacji i Odszkodowań Wojennych przy Prezydium Rady Ministrów w Warszawie 1945–1947 [w:] idem, Polskie zabiegi o odszkodowania niemieckie w latach 1944/45–1975, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2007.
Straty Warszawy 1939–1945. Raport, red. Wojciech Fałkowski, Warszawa: Miasto Stołeczne Warszawa, 2005.
Straty wojenne. Malarstwo obce. Obrazy olejne, pastele, akwarele utracone w latach 1939–1945 w granicach Polski po 1945 bez Ziem Zachodnich i Północnych, t. 1, oprac. Maria Romanowska-Zadrożna, Tadeusz Zadrożny, Poznań: Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Biuro Pełnomocnika Rządu do spraw Polskiego Dziedzictwa Kulturalnego Za Granicą, 2000.
Straty wojenne. Malarstwo polskie. Obrazy olejne, pastele, akwarele utracone w latach 1939–1945 w granicach Polski po 1945, t. 1, oprac. Anna Tyczyńska, Krystyna Znojewska, Poznań: Ministerstwo Kultury i Sztuki Biuro Pełnomocnika Rządu do spraw Polskiego Dziedzictwa Kulturalnego Za Granicą, 1998.
Straty wojenne. Malarstwo polskie. Obrazy olejne, pastele, akwarele artystów polskich i w Polsce działających utracone w latach 1939–1945 w granicach Polski po 1945, t. 2, oprac. katalogu Anna Tyczyńska, Krystyna Znojewska, Warszawa: Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego Departament do spraw Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą, 2012.
Tentative List of Jewish Cultural Treasures in Axis-Occupied Countries, oprac. the Research Stuff of the Commission on European Jewish Cultural Reconstruction, New York 1946, suplement do „Jewish Social Studies”, t. 8, nr 1.
Woźniak-Koch Milena, „Kolekcja i tożsamość. Kolekcjonerstwo warszawskiej burżuazji i inteligencji pochodzenia żydowskiego jako wyraz identyfikacji kulturowo-narodowej (1880–1939). Studium przypadków”, praca doktorska obroniona na Wydziale Historycznym UW w 2020 r.
Woźniak-Koch Milena, Bronisław Krystall. Warszawski kolekcjoner i mecenas sztuki [w:] Bronisław Krystall. Testament, red. Katarzyna Mączewska, Krzysztof Załęski, Warszawa: Muzeum Narodowe, 2015.
Yass-Alston Agnieszka, Rebuilding a Destroyed World: Rudolf Beres – A Jewish Art Collector in Interwar Kraków, „Scirpta Judaica Cracoviensia” 2015, t. 13.
Yass-Alston Agnieszka, Żydowscy kolekcjonerzy dzieł sztuki międzywojennego Krakowa. Adolf Schwarz, Rudolf Beres, Seweryn Gottlieb – postaci, które odeszły w niepamięć historii, „Krzysztofory. Zeszyty Naukowe Muzeum Historycznego Miasta Krakowa” 2017, nr 35.
License
Copyright (c) 2021 Zagłada Żydów. Studia i Materiały
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International License.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
Other articles by the same auhtor(s)
- Nawojka Cieślińska-Lobkowicz, World War II Tragedy Memorial Museum , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: No. 13 (2017)
- Nawojka Cieślińska-Lobkowicz, Munich Documentation Centre for the History of National Socialism and the German Collective Memory , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: No. 12 (2016)
