Antoni Słonimski w 1947 r. w Elegii miasteczek żydowskich pisał: „Nie masz już, nie masz w Polsce żydowskich miasteczek/W Hrubieszowie, Karczewie, Brodach, Falenicy/(...)/Krew piaskiem przysypano, ślady uprzątnięto/I wapnem sinym czysto wybielono ściany/Jak po zarazie jakiejś lub na wielkie święto”. Słowa te napisane zostały na emigracji, w Londynie, gdzie poeta spędził lata okupacji i pierwsze sześć powojennych lat. Informacje o losie Żydów w okupowanej Polsce docierały tu z opóźnieniem, niepełne, zniekształcone, trudne do przyjęcia. Gdy wreszcie uzmysłowiono sobie naturę niemieckiej polityki, tradycyjny świat żydowski symbolizowany przez stetl już nie istniał. Reszty dopełniła tuż powojenna emigracja. Nie wiemy, jak szczegółowa była wiedza Słonimskiego o polskiej rzeczywistości – utrafił jednak w sedno – „ślady uprzątnięto”.

Obecnie instytucje naukowe działające w Izraelu, USA podejmują wysiłki zmierzające do pełniejszego opisu zagłady społeczności żydowskich. Temu celowi służą redagowane w Yad Vashem wydawnictwo Pinkas Hakehilot czy powstająca w Muzeum Holocaustu w Waszyngtonie encyklopedia gett (Encyclopedia of Ghettos). Zainteresowanie tym tematem pojawiło się również w Polsce. Jego efektem są liczne opracowania regionalistyczne – między innymi tom studiów opracowany przez nasze środowisko poświęcony życiu i zagładzie Żydów w małych miejscowościach dystryktu warszawskiego. Sprawy prowincji uczyniliśmy również tematem przewodnim trzeciego tomu naszego rocznika. Przez wiele lat kwestie te na ogół umykały uwadze badaczy. Nie tylko dlatego, że w centrum badań z konieczności znalazły się inne problemy. Próby odtworzenia tysięcy lokalnych historii napotykały i napotykają nadal na poważne trudności metodologiczne. Pierwszą przeszkodą są ograniczenia bazy źródłowej. Poza nielicznymi wyjątkami nie zachowały się ani akta lokalnych rad żydowskich, ani dokumentacja instytucji okupacyjnych. Nie powstawały tu, odmiennie niż w wielkich gettach, pisane na bieżąco zapiski kronikarskie czy dzienniki. A nawet jeśli tak było, to nie zachowały się one do naszych czasów. Niejednokrotnie dotrzeć do nich można jedynie za pośrednictwem powojennych wspomnień i relacji ocalonych. To właśnie w oparciu o nie redagowane były księgi pamięci (Yizkor bucher).

Zagładzie Żydów na prowincji poświęciliśmy sześć studiów, które prezentują rozmaite podejście do tematu. Trzy pierwsze teksty dotyczą miejscowości położonych na obszarze Generalnego Gubernatorstwa. Tom otwiera bogato udokumentowane studium tegorocznej absolwentki Uniwersytetu Warszawskiego Karoliny Panz o okupacyjnych losach grójeckich Żydów. Artykuł traktuje o okolicznościach tworzenia getta, jego krótkiego funkcjonowania (zlikwidowano je już w lutym 1941 r.) i losach jego mieszkańców – zarówno tych deportowanych do Warszawy jak i pozostawionych na miejscu oraz uciekinierów do pobliskich miejscowości. To co wyróżnia ten tekst spośród kilku innych studiów regionalistycznych dotyczących miejscowości podwarszawskich, to poważna próba odtworzenia postaw Polaków wobec tragedii Żydów, a także opis mechanizmu transferu mienia żydowskiego do „aryjczyków”. Okazuje się, że już na przełomie 1940-1941 r. pojawiły się zwiastuny niepokojących zjawisk, które ujawniły się w całej pełni podczas eksterminacji Żydów w 1942 r. Artykuł ten pokazuje możliwości, jakie przez historykami otwierają słabo dotąd rozpoznane archiwa lokalne.