„Ustawiczny ferment i brak spoistości”. Mikrohistoria Zagłady między faktem a narracją
Zagłada Żydów. Studia i Materiały, Nr 21 (2025), Strony: 80-125
Data zgłoszenia: 2025-05-13Data akceptacji: 2025-12-27
Data publikacji: 2025-12-27
https://doi.org/10.32927/zzsim.1113
Abstrakt
Autor artykułu inspiruje się projektem badawczym przedstawionym przez Carla Ginzburga w eseju Just One Witness, by przeprowadzić analizę dwóch studiów przypadków: relacji o pogromie w Trzciance 6 czerwca 1937 r., zachowanej w jednym z konkursowych pamiętników chłopskich, oraz relacji o szajce szantażystów opublikowanej przez Michała Borwicza w pracy Arisze papirn. Wychodząc od podjętej na gruncie mikrohistorii krytyki narratywizmu, badacz próbuje w swoim tekście kategoryzować wyzwania związane z narracyjnym charakterem źródeł i wskazać – w odniesieniu do konkretnych materiałów i do debat metodologicznych – jak perspektywa mikrohistoryczna pozwala ująć relację między tekstem a rzeczywistością.
Słowa kluczowe
mikrohistoria , narratywizm , świadectwo , przemoc antysemicka
Bibliografia
Źródła archiwalne / Archival sources
Google Scholar
Archiwum Państwowe w Białymstoku
Google Scholar
Zespół 47, Urząd Wojewódzki Białostocki 1920–1939, sygn. 93 i 99
Google Scholar
Archiwum Yad Vashem
Google Scholar
Michał Borwicz Collection, P. 28
Google Scholar
Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego
Google Scholar
Centralna Żydowska Komisja Historyczna przy CKŻP 1944–1947, 303/XX/12 i 13
Google Scholar
Źródła publikowane, relacje, wspomnienia | Published sources, accounts, memoirs
Google Scholar
Borwicz Michał, Arisze papirn, wstęp Jankiew Pat, t. 1–3, Buenos Aires: Dos pojlisze jidentum, 1955.
Google Scholar
Borwicz Michał M., Organizowanie wściekłości, Warszawa: Wydawnictwo Ogólnopolskiej Ligi do Walki z Rasizmem, 1947.
Google Scholar
Borwicz Michał M., Pieśń ginących, Kraków–Łódź–Warszawa: CŻKH, 1947.
Google Scholar
Borwicz Michał, Polski poprzednik Malraux (2), „Kultura” 1956, nr 7/8 (105/106).
Google Scholar
Borwicz Michał „Zygmunt”, Spod szubienicy w teren, Paryż: Księgarnia Polska, 1980.
Google Scholar
Borwicz Michel, Vies interdites, Paris: Casterman, 1969.
Google Scholar
The Brown Book of the Hitler Terror and the Burning of the Reichstag, New York: Alfred A. Knopf, 1933.
Google Scholar
Dokumenty zbrodni i męczeństwa, red. Michał M. Borwicz, Nella Rost, Józef Wulf, Kraków: Wojewódzka ŻKH w Krakowie, 1945.
Google Scholar
Gorki Maksym, Proletarskij gumanizm, „Prawda”, 23 maja 1934.
Google Scholar
Gross Natan, Kim pan jest, panie Grymek?, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1991.
Google Scholar
Hirszfeld Ludwik, Historia jednego życia, Warszawa: Czytelnik, 1946.
Google Scholar
Izkor-buch fun der jidiszer kehile in Ostrow-Mazowieck, red. Aba Gordin, M. Gelbart, Arie Margalit, Tel Awiw: Irgun holei Ostrow-Mazowieck, 1960.
Google Scholar
Kelles-Krauz Kazimierz, Pisma wybrane, t. 1, Warszawa: Książka i Wiedza, 1962.
Google Scholar
Klin David, À cache-cache avec la mort. Un résistant juif à Varsovie de 1939 à 1945, Paris: Fondation pour la Mémoire de la Shoah, 2017.
Google Scholar
Lelewel Joachim, Polska, dzieje i rzeczy jej, t. 3, Poznań: J.K. Żupański, 1855.
Google Scholar
Leneman Leon, Der cheszbm blajbt ofn, Buenos Aires: Central farband fun pojlisze jidn in Argentine, 1958.
Google Scholar
Leśniewski Stanisław, Moje burmistrzowanie w Ostrowi Mazowieckiej 1927–1929 [w:] PPS. Wspomnienia z lat 1918–1939, t. 1, Warszawa: Książka i Wiedza, 1987.
Google Scholar
Miejsce urodzenia – historie lokalne spisane przez uczniów Akademii Młodego Obywatela Jana Karskiego, Warszawa: Fundacja Edukacyjna Jana Karskiego, 2017.
Google Scholar
Nowakowska Krystyna, Moja walka o życie, Warszawa: Spółdzielnia Wydawnicza Książka, 1948.
Google Scholar
Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych, t. 5: Województwo białostockie, Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 1924
Google Scholar
Słonimski Antoni, Kroniki tygodniowe 1936–1939, oprac. Rafał Habielski, Warszawa: LTW, [2004].
Google Scholar
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 12, red. Bronisław Chlebowski, Warszawa: nakładem Filipa Sulimierskiego i Władysława Walewskiego, 1892.
Google Scholar
Szac-Wajnkranc Noemi, Przeminęło z ogniem. Pamiętnik. Pisany w Warszawie w okresie od założenia getta do jego likwidacji, Warszawa–Łódź–Kraków: CŻKH, 1947.
Google Scholar
Prasa | Press
Google Scholar
„5-ta rano” 1937
Google Scholar
„ABC” 1937
Google Scholar
„Dziennik Wileński” 1937
Google Scholar
„Głos Poranny” 1937
Google Scholar
„Nasz Przegląd” 1937
Google Scholar
Literatura przedmiotu | Content related Literature
Google Scholar
Aleksiun Natalia, Nihil novi? Historiografia pogromów z lat 1921–1939 [w:] Pogromy Żydów na ziemiach polskich w XIX i XX wieku, t. 3: Historiografia, polityka, recepcja społeczna (do 1939 roku), red. Kamil Kijek, Artur Markowski, Konrad Zieliński, Warszawa: Instytut Historii PAN, 2019.
Google Scholar
Arens William, The Man-Eating Myth, Oxford – New York: Oxford University Press, 1979.
Google Scholar
Benjamin Walter, Pasaże, tłum. Ireneusz Kania, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2005.
Google Scholar
Browning Christopher R., Zwykli ludzie. 101. Policyjny Batalion Rezerwy i „ostateczne rozwiązanie” w Polsce, tłum. Piotr Budkiewicz, Warszawa: Bellona, 2000.
Google Scholar
Borwitz [Borwicz] Michal, Les tâches de la nouvelle historiographie juive [w:] Centre de Documentation Juive Contemporaine, Les Juifs en Europe (1939–1945). Rapports présentés à la première conférence européenne des commissions historiques et des centres de documentation juifs, Paris: Editions du Centre, 1949.
Google Scholar
Chałasiński Józef, Młode pokolenie chłopów, t. 1-4, Warszawa: Państwowy Instytut Kultury Wsi, 1938.
Google Scholar
Dodd David B., Adolescent Initiation in Myth and Tragedy. Rethinking the Black Hunter [w:] Initiation in Ancient Greek Rituals and Narratives. New Critical Perspectives, red. David B. Dodd, Christopher A. Faraone, London – New York: Routledge, 2003.
Google Scholar
Dynner Glenn, Yankel’s Tavern. Jews, Liquor, and Life in the Kingdom of Poland, Oxford: Oxford University Press, 2014.
Google Scholar
Engelking Barbara, Grabowski Jan, Wstęp [w:] Dalej jest noc. Losy Żydów w wybranych powiatach okupowanej Polski, t. 1, red. Barbara Engelking, Jan Grabowski, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2018.
Google Scholar
Foucault Michel, Żywoty ludzi niegodziwych, tłum. Paweł Pieniążek [w:] idem, Szaleństwo i literatura. Powiedziane, napisane, tłum. Bogdan Banasiak i in., wybór i oprac. Tadeusz Komendant, Warszawa: Aletheia, 1999.
Google Scholar
Friedmann Philip, Les problèmes de recherche scientifique sur notre dernière catastrophe [w:] Centre de Documentation Juive Contemporaine, Les Juifs en Europe (1939–1945). Rapports présentés à la première conférence européenne des commissions historiques et des centres de documentation juifs, Paris: Editions du Centre, 1949.
Google Scholar
Ginzburg Carlo, Il formaggio e i vermi. Il cosmo di un mugnaio del ’500, Torino: Einaudi, 1976; wyd. polskie: Ser i robaki. Wizja świata pewnego młynarza z XVI w., tłum. Radosław Kłos, Warszawa: PIW, 1989.
Google Scholar
Ginzburg Carlo, Il giudice e lo storico. Consideriazioni in margine al processo Sofri, Milano: Feltrinelli, 2006.
Google Scholar
Ginzburg Carlo, Just One Witness [w:] Probing the Limits of Representation. Nazism and the “Final Solution”, red. Saul Friedländer, Cambridge, MA – London: Harvard University Press, 1992.
Google Scholar
Ginzburg Carlo, Microhistory: Two or Three Things That I Know about It, tłum. John Tedeschi, Anne C. Tedeschi, „Critical Inquiry”, jesień 1993, t. 20, nr 1.
Google Scholar
Ginzburg Carlo, Vernant, Vidal-Naquet. Réflexions d’un lecteur, tłum. Martine Segonds-Bauer, „Po&sie” 2009, nr 127.
Google Scholar
Goldhagen Daniel, The Evil of Banality, „The New Republic” 1992, nr 207.
Google Scholar
Goldhagen Daniel, Gorliwi kaci Hitlera. Zwyczajni Niemcy i Holocaust, tłum. Wiesław Horabik, Warszawa: Prószyński i S-ka, 1999.
Google Scholar
Goldstein Alice, Determinants of Change and Response among Jews and Catholics in a Nineteenth Century German Village, New York: Conference on Jewish Social Studies, 1984.
Google Scholar
Gontarek Alicja, Żydzi Mińska Mazowieckiego w latach 1918–1939, Lublin: Wydawnictwo UMCS, 2015.
Google Scholar
Goode Erich, Nachman Ben-Yehuda, Moral Panics: The Social Construction of Deviance, Chichester: Wiley-Blackwell, 2009.
Google Scholar
Gossman Lionel, Ancedote and History, „History and Theory” 2003, nr 42.
Google Scholar
Janion Maria, Wampir. Biografia symboliczna, Gdańsk: słowo/obraz terytoria, 2008.
Google Scholar
Jockush Laura, Collect and Record! Jewish Holocaust Documentation in Early Postwar Europe, Oxford – New York: Oxford University Press, 2012.
Google Scholar
Kalisky Aurelia, D’une Catastrophe épistémologique. La catastrophe comme négation de la mémoire [w:] Katastrophe und Gedächtnis, red. Thomas Klinkert, Günther Oesterle, Berlin – New York: De Gruyter, 2013.
Google Scholar
Kijek Kamil, Świętokradztwo, bojkot, tradycyjny i nowoczesny antysemityzm. Przemoc antyżydowska w Truskolasach, Kłobucku i Krzepicach 27 stycznia 1936 roku – wybór źródeł, „Kwartalnik Historii Żydów” 2016, nr 2 (258).
Google Scholar
Kijek Kamil, Zanim stał się Przytyk. Ruch narodowy a geneza zajść antyżydowskich w województwie kieleckim w ltach 1931–1935, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2018, nr 14.
Google Scholar
La misère du monde, red. Pierre Bourdieu, Paris: Éditions du Seuil, 1993.
Google Scholar
Morawska Ewa, Polish-Jewish Relations in America, 1880–1940. Old Elements, New Configurations, „Polin. Studies in Polish Jewry” 2007, nr 19.
Google Scholar
Pike Kenneth L., Language in Relation to a Unified Theory of the Structure of Human Behaviour, The Hague – Paris: Mouton & Co, 1967.
Google Scholar
Rorty Richard, Przygodność, ironia i solidarność, tłum. Wacław Jan Popowski, Warszawa: Spacja, 1996.
Google Scholar
Rudnicki Szymon, Obóz Narodowo-Radykalny. Geneza i działalność, Warszawa: Czytelnik, 1985.
Google Scholar
Stauter-Halsted Keely, The Nation in the Village. The Genesis of Peasant National Identity in Austrian Poland, 1848–1914, Ithaca–London: Cornell University Press, 2001.
Google Scholar
„Studia Litteraria et Historica” 2013, nr 2: Sublokatorstwo jako kategoria kultury polskiej.
Google Scholar
Szot Wojciech, Panna doktór Sadowska, Warszawa: Dowody na Istnienie, 2020.
Google Scholar
Śleszyński Wojciech, Zajścia antyżydowskie w Brześciu nad Bugiem 13 V 1937 r., Białystok: Prymat, 2004.
Google Scholar
Tokarska Bakir Joanna, Błąd pomiaru. O artykule Barbary Engelking „Powiat bielski”, „Teksty Drugie” 2018, nr 5.
Google Scholar
Topolski Jerzy, Jak się pisze i rozumie historię. Tajemnice narracji historycznej, Warszawa: Oficyna Wydawnicza Rytm, 1998.
Google Scholar
Trivellato Francesca, Microstoria/Microhistoire/Microhistory, „French Politics, Culture & Society”, wiosna 2015, t. 33, nr 1: The Politics of Empire in Post-Revolutionary France.
Google Scholar
Vidal-Naquet Pierre, Czarny łowca. Formy myśli i formy życia społecznego w świecie greckim, tłum. Marek Węcowski i in., Warszawa: Prószyński i S-ka, 2003.
Google Scholar
Vidal-Naquet Pierre, Un Eichmann de papier [w:] Les assassins de la mémoire. « Un Eichmann de papier » et autres essais sur le révisionnisme, Paris: Éditions La Découverte, 1987.
Google Scholar
Vidal-Naquet Pierre, L’histoire est mon combat. Entretiens avec D. Bourel et H. Monsacré, Paris: Albin Michel, 2006.
Google Scholar
Vidal-Naquet Pierre, Lettre [w:] Michel de Certeau, red. Luce Giard, Paris: Centre Georges Pompidou, 1987.
Google Scholar
White Hayden, Fabularyzacja historyczna a problem prawdy [w:] Poetyka pisarstwa historycznego, Kraków: Universitas, 2000.
Google Scholar
White Hayden, Historical Emplotment and the Problem of Truth [w:] Probing the Limits of Representation. Nazism and the “Final Solution”, red. Saul Friedlander, Cambridge, MA – London: Harvard University Press, 1992.
Google Scholar
Zalc Claire, Bruttmann Tal, Introduction. Towards a Microhistory of the Holocaust [w:] Microhistories of the Holocaust, red. Claire Zalc, Tal Bruttmann, New York – Oxford: Berghahn, 2017.
Google Scholar
Zemon Davis Natalie, Powrót Martina Guerre’a, tłum. Przemysław Szulgit, Poznań: Zysk i S-ka, 2011.
Google Scholar
Znaniecki Florian, Przedmowa [w:] Józef Chałasiński, Młode pokolenie chłopów, t. 1, Warszawa: Państwowy Instytut Kultury Wsi, 1938.
Google Scholar
Żyndul Jolanta, Zajścia antyżydowskie w Polsce w latach 1935–1937, Warszawa: Fundacja im. Kazimierza Kelles-Krauza i Agencja Scholar, 1994.
Google Scholar
Licencja
Prawa autorskie (c) 2025 Autor&"Zagłada Żydów. Studia i Materiały"

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0
Czasopismo publikowane jest w standardzie Diamond Open Access na licencji CC-BY-4.0 Deed - Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowa - Creative Commons
Podobne artykuły
- Ewa Koźmińska-Frejlak, Świadectwo milczenia…Rozmowa z Jerzym Lewińskim, byłym funkcjonariuszem Służby Porządkowej getta warszawskiego , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 2 (2006)
Możesz również Rozpocznij zaawansowane wyszukiwanie podobieństw dla tego artykułu.
English
Język Polski
https://orcid.org/0000-0001-9106-5499
