Oddajemy do rąk czytelników w formule ONLINE FIRST - w otwartym dostępie 19. numer naszego rocznika na rok 2023 . Spragnieni dotyku papieru i zapachu farby drukarskiej muszą uzbroić się w cierpliwość. Już niebawem ... Tom składa się z dwóch bloków tematycznych: 80. rocznicy powstania w getcie warszawskim i powojennych rozliczeń. Publikacje rocznicowe rozpoczyna niezwykle ważny tekst izraelskiej badaczki Havi Dreifuss o powstaniu i funkcjonowaniu komendy Żydowskiej Organizacji Bojowej. Przynosi on między innymi analizę jednego z najważniejszych dokumentów z tego czasu, jakim jest list Mordechaja Anielewicza do przedstawiciela ŻOB po aryjskiej stronie Icchaka Cukiermana, cytowany w wersjach znacznie się od siebie różniących. Tematem następnego studium, Sharon Gevy, jest rola kobiet w podziemiu żydowskim. Uzupełnieniem są relacje spisane w okresie okupacji przez liderów Poalej Syjon Lewica Polę Elster i Hersza Berlińskiego, członka komendy ŻOB. Zapiski Elster pokazują pierwsze dni powstania, teksty Berlińskiego, o utworzeniu ŻOB i późniejszych epizodach, publikujemy w wersji przejrzanej i uzupełnionej o opuszczone w pierwszej edycji fragmenty dotyczące między innymi postrzegania polskiej konspiracji. Dwa kolejne artykuły poruszają kwestię pamięci o powstaniu w Polsce. Jacek Leociak analizuje upamiętnienia w trzech okresach: te najwcześniejsze, z lat 1944–1945, z krytycznego roku 1968 i współczesne. Ciekawym uzupełnieniem jest omówienie przez Joannę Bachurę-Wojtasik zawartości emitowanych w kontekście rocznicowym audycji Polskiego Radia. Integralną część bloku powstaniowego stanowi sylwetka przywódcy Żydowskiego Komitetu Narodowego Adolfa Bermana nakreślona przez jego syna Emanuela, uzupełniona o trzy teksty poświęcone losom jego archiwum. W sekcji „Materiały” publikujemy opracowane przez Marię Ferenc dokumenty dotyczące planów ratowania działaczy organizacji żydowskich, niepublikowaną relację mężczyzny o nazwisku Maur o ukrywaniu się w bunkrze w pierwszych dniach postania spisaną po aryjskiej stronie (w opracowaniu Barbary Engelking) oraz pamiętnik dziesięcioletniej Rutki Goldman wywiezionej na Majdanek (podany do druku przez Martę Grudzińską). W dziale „Upamiętnienia Zagłady” zamieszczamy między innymi artykuł wybitnej skrzypaczki Marii Sławek o muzyce wykonywanej w kontekście rocznicowym.

*     *     *

We wstępie do poprzedniego tomu, zwracając uwagę na niepokojące działania agend państwowych wobec przedstawicieli różnych środowisk i profesji, uznałem wytoczenie kierującej Centrum Badań nad Zagładą Żydów Barbarze Engelking sprawy sądowej, mimo że niezwykle dla niej uciążliwej, za nieporównywalne z szykanami dotykającymi niektórych sędziów i prokuratorów. Nie przypuszczałem, że kilka miesięcy później dojdzie do paroksyzmu nienawiści w związku z jej udziałem w programie publicystycznym w TVN 24. W 80. rocznicę powstania w getcie warszawskim premier, minister edukacji i nauki, prezes IPN, a wraz z nimi zgodny chór złożony z funkcjonariuszy rządowych i okołorządowych mediów nawiązali, mniejsza o to, czy i w jakim stopniu świadomie, do wzorców kampanii antysyjonistycznej z roku 1968 czy propagandy  sta nu wojennego. Poszły za tym kuriozalne zapowiedzi szefa MEiN, że „zleci” badania naukowe mające dowieść tezy o masowości polskiej pomocy dla Żydów, czemu towarzyszyły szantaż i groźby wobec Instytutu Filozofii i Socjologii PAN za zatrudnianie ludzi, „którzy obrażają Polaków”. Realizację tych zapowiedzi powstrzymało jednoznaczne stanowisko licznych instytucji i gremiów naukowych1. Wynik wyborów z 15 października oznacza zakończenie tego rodzaju praktyk, a także początek zasadniczej przebudowy organizacji i funkcjonowania życia naukowego. Mam nadzieję, że w nadchodzących latach będziemy mogli skupiać się wyłącznie na pracy badawczej, choć oczywiście spustoszenia dokonane przez agendy rządowe i kierownictwa całkowicie upolitycznionych instytucji nie znikną z dnia na dzień. Zagrożeniem są też antysemityzm, agresja i zdziczenie w życiu publicznym. Symbolem tego typu negatywnych postaw stało się zakłócenie uroczystości zapalenia świec chanukowych w sejmie 12 grudnia przez osławionego posła Konfederacji Grzegorza Brauna, który wiosną w Niemieckim Instytucie Historycznym przerwał wykład Jana Grabowskiego, byłego członka Centrum.

Trudno też będzie uciec od bieżącego kontekstu – rosyjskiej agresji na Ukrainę, śmierci uchodźców na granicy polsko-białoruskiej oraz, co szczególnie ważne dla tematyki będącej przedmiotem naszych badań, głębokiego kryzysu na Bliskim Wschodzie. Trudno znaleźć słowa w obliczu ataku terrorystycznej organizacji Hamas na Izrael 7 października i bestialskiego mordu dokonanego na ponad tysiącu dwustu mężczyznach, kobietach i dzieciach. Mamy nadzieję na powrót do domu osób porwanych i nadal przetrzymywanych przez terrorystów, wśród których znajduje się przyjaciel polskich badaczy i edukatorów Alex Danzig. Wyrażając pełne poparcie dla walczącego o swoje bezpieczeństwo Izraela, ufam, że działania zmierzające do unicestwienia Hamasu będzie realizowane    z uwzględnieniem sytuacji palestyńskiej ludności cywilnej.